2020KO BERROGEIALDIKO EGUNEKOA (XLVI)

Zenema

Absente!

Zinemagintzari buruzko edozein eskuliburutan dakar. Zein den plano pikatua edo, bahetik gorakoa, zein kontrapikatua, edo goitik beherakoa, eta zein bakoitzaren indarra, erabilera, sinbologia eta abar. Bestalde ez da komunikazioaren teorien historia espezializatuetara jo behar argazkigintzaren bilakaeran lehenik artaziek, gero laborategiko prozesuek, hurrengo photoshop legezko tresnek eta azkenik egungo prozedurek jokatu duten rolak ezagutzeko.

Ez da historian aditu zertan izan 1900 urtea aldera zinemagintza hastapenetan zegoela eta argazkiak egiteko baliabideak zeuzkatenak gutxi batzuk zirela jakiteko. Zer esanik ez kamera zeukatenak. Batekoa zein bestekoa.

Sabino Arana Goirik argazki kamera zeukan, esanda nago. Luis anaiari Albiako etxearen inguruan egin zion argazki bat ikusi dut. Horretan ikusten dena kasualitate hutsa ez baldin bada hark bazekien zerbait fokatzearen garrantziaz, pertsonaia inguruarekikoan kokatzeaz eta erretratuak -anaiak kasu honetan- bere buruaz iradoki nahi zuenari begira jarrera egokia litzakeenaz, besteak beste. Luisek han atzean baserri-etxe bat dauka, horren aurrean goitik behera datozen harmailetan jesarrita dago, ezker eskua kokotsean eta ukondoa alde horrexetako belaunburuan paraturik dauzka, begirada fokutik kanpo han nonbaiten legokeen zerbaiti begira bezala ageri du, azken hori mundu zehatz honetatik -bukolikoa denik ezin ukatu- harago transzenditzen zuen beste baterantz begira bailegoen.

Sabino Arana Goiri halaxe ageri zaigu haren ereduzko argazkien artean kanonikoena den horrexetan. Ezkerretarantz begira baina; eta atzealdean errealitate zehatzik ez duelarik. Ez eta Luisek daukan basko-bukoliko hori ere. Ezer ere ez dauka buruak inguruan.

Sabino Arana Goiriren burua

Jakina. Halako argazkirik garai hartan ez zegoen haratik hara egiterik. Irudia, horixe kasurako, besteren batetik ebaki egin behar izaten zen. Nahiz laborategian -ahal zelarik-, nahiz artazi edo guraizeekin -bestela-. Sabino Arana fundatzaile, maisu edota transzendentearen kasuan ere horrelaxe izan behar.

Argazkia Ceferino de Jemein haren Biografía de Sabino Arana e Historia gráfica del nacionalismo liburuan dago. 1935ekoa da liburua.

-Poztuko zara, Jimenez. Kasik-kasik Jemeinez!

-Esango banizu zenbat diren inguruetan -ika amaiera duten zortzi abizen euskaldun dutenak.

-Ez dizut ulertzen.

-Hobeto. Badakizu-eta erromatarrak hemen ez zirela inoiz izan.

-Zer?

-Segi dezagun, psikozer hori.

Bada, jakingarria litzateke Jemeinek zein argazkitatik ebakiz edo zein argazki tratatuz erdietsi zuten irudi ikoniko hori. Gogoratu, Sabino Arana Goirik eskuinetatik ezkerretarantz begiratzen du, kokotsa pittin bat gora nora begiratzen duen ez dakigularik. Ulertutzat joz etorkizunerantz begiratzen duela. Zeren edo noren etorkizuna, esan beharrik ez dago. Aberriarena. Bestalde polito orraztuta ageri da, arraia -ildoa?- esaten zitzaiona kameraren aldera daukalarik, hots ezkerrean edo eginda, eta horren amaieran, bekokian bertan, ilea galtzen hasita dagoela erakusten duen halako soilgune zabala ikusten zaio. Bekokia-sudurra-bizarra marra goitik behera eskuin ezker gradu batzuetako okerduraz -45 gradu doi-doi?- perfektua da, hiru gune edo maila ondo bereziturik. Hain zuzen ere, bekokiarena -bekainetarakoa-, sudurrarena -goiko ezpaina artekoa-, eta kokotsarena -bizar-puntarainokoa-; bigarren guneak begiak ikusten zaizkio, ez guztiz zabalik, eta ahoa itxita igartzen zaio, ezpainik ez zaio ikusten; erakusten duen belarriaren ardatz teorikoa betartera doakio 90 graduko perpendikular zehatzean. Begirakuneak bozkarioa eta lasaitasuna uztartzen ditu. Bozkario-lasaitasuna uztardura hori etorri ere fokutik kanpo geratu den zerbaiti begiratzetik datorkiola esan daiteke.

Fokutik kanpo geratu dena ostera ez da zerbait, norbait baino. Eta argazkian norbait hori fokutik kanpo geratu dela ematen badu ere, jatorrizkoan ez da horrela. Jatorrizkoan, argazki osoan alegia, Arana, Goiri, Ansotegi eta Atxa'taŕ Sabin'ak Atxika, ItuŕiItuŕi, Atxirika eta Arbiña'taŕ Nikole'ri -izenak halaxe idatzi zituen gizonak “alkaŕen ezkontzauŕia” haren gonbitetarako-, harexeri begiratzen dio. Noiz, aurrerago esango dut.

Cesar Augusto Sandino

Lehenengo Nikaraguan ohartu nintzelakoan nago. 1980an. Augusto Cesar Sandino “general de hombres libres” haren irudia denean ageri zen. Sabinorena bezala. Abstrakzio maila ederrean, argazkitik aterata, inguruko dena kenduta eta, gainera, magoz edertuta. Nondik hartua zen irudia, bada, Sandino zaldi gainera igotzen ari zela ikusten zen argazki arrunt batetik. Harrez gero irudia pittin bat behintzat sobietartu egin dute.

Sobietartu, esan nahi baita Sobiet Batasunean Marxekin, Leninekin eta Stalinekin eta egin zutena egitea. Elkarren parean jartzea, biak gora begira, hemen behean gaudenok ikusterik ez dugun hurreneko etorkizun argitsu zorion beteko bat aurreikusten. Besteok baino lehenago, goragotik begiratzen dutelako. Ez ziren inoiz elkarrekin izan hirurak batera, ardura al du horrek? Sandino Carlos Fonsecarekin, Ernesto Ortegarekin eta, begira, Castrorekin berarekin irudi bakarrean jarri izan dute.

Esan dezadan bide batez niretzat Sandino Arana esatea aberria ikusi zuten biren historiak lotzea dela. Zer izan zitekeen Sabino zaldi gainera igo izan balitz!

Lenin, Engesl, Marx

Sobietartzera, Karl Marx gizon maitemindua izan omen zen. Jenny von Westphalen emaztearekin eta sema alabekin enamoratua. Zazpi izan zituzten. Londresen zelan bizi ziren, pobre eta behartsu, hiruk egin zieten aurrera. Ez da hori baino hemengo gai. Ezkondu zirenean Karl eta Jenny bikoteak ere ezkontza argazkia egin zuten.

Jenny eta Karlen argazkia Nikole eta Sabinen argazkiari aldeturik bietan nabarmentzen dena da unearen garrantziaz oharturik begirakunean darien zerbait lauso hori -bozkarioa, ekurutasuna, ez daki nik- ageri dela lauren kasuan. Jenny eta Karl, bestalde, aurrera begira daude, kameraren begiari, beharbada beste argazkiko Sabinen begirada baino libreago batean. Ala bien arteko parekidetasuna adierazi nahi dute von Westphalen andreak eta Marx jaunak? Marxen argazki sobietikoa ez dakit, egia, nondik atera duten.

Karl eta Jenny

Azkenik Lenin sobietartuaren irudia hura mitina ematen ari den argazki ezagun batetik aterata dago. Mitinean Vladimir Ilich inguruan daukan jendetza-edo baino gorago dago eta, haren burua fokatzeko kamerak nolabaiteko pikatu egin behar izan zuen. Lenin ez zegon han hurrenean berak beste inork hain argiro igartzen ez zuen etorkizun zoriontsu bati begira; langileei hitz egiten ari zitzaien, hemen, mundu honetan, begirada azken lerrokoen bila luzatuta.

Vladimir Ilich Lenin

Stalini buruz ez dut esango. Mao burkideari bakea emango diot. Mintza naiteke ostera Che Guevararen kristotze prozesuaz. Haren begiak nola igoarazi dituzten halako plano altu batera, nondik irudi baituen besteok hemendik behetik ikusten ez duguna ari dela ikusten. Habanako plaza handian haren irudia ikusteak berretsi egin zidan kristautzearena.

Bejondeiela!

Argazki horiek egiteko garondoa behartu, lepo-hezurren bat lekutik atera, halako zerbait egin behar izan diete horiei guztiei, eskerrak argazkietan egin dietena, ez errealitatean. 

Irudietan horiei garondoa nola behartu dieten gorago begira dezaten, behartze horren tamaina, bortxa Oteizaren Sabino Aranado dena delako matematika-formula soil honen bidez adiera litekeelakoan nago: irudian ageri denaren ideiak zenbat eta traizionatuago hemen behean, orduan eta gorago begira, hots, garondoa behartuago, irudiko horrek.

Begira gure profetak! Non ote horien ideiak, beteko ote horien profeziak?

Oraingo bideetan barna segituz gero ezetz dirudi.

Hiruko sobietikoa dagoeneko ez da erakusten, besteez ez dut ezer esango.

-Eta Sabino, Jemeinez kabroi basko-andaluza?

-Baskoa? Ez adarrik jo, hori, ezta psikofonikoki ere.

Nikole eta Sabin ezkondurik

Sabino Arana Goiriren ezkontzako erretratuari haren emaztea kendu diote. Ez dut nabarmenduko horren karga sinbolikoa, horretarako daude-eta haren matxismoari buruz, esaterako, idazten dutenak. Galde egin besterik ez, zera, askok eta askok, argazkia ezagutu zenetik hona, horretan Sabinori halako begirada lasai eta zoriontsua eragiten ziona aberria zela uste izan dutenek, zer esan behar dute jakitean gizona ez zegoela aberriaren balizko etorkizun gutxi beherago edo gutxi gorago utopiko edo ez hain utopikoari begira, haragizko Nikoleri baino.

Hala bada, uste izan dutenek begirada horretan gizon politikoak bere proiektu politikoak zelako emozioz bizi zuen islatzen zela, ez ote dute hausnartu beharko, zera, emozio horrekin bizi zuena emaztea zela.

Haren zaleek haren emozio likidoen portaera beste edozein likidok ontzi komunikanteetan duen portaera berbera dela onartu behar dute; joan ontzi batera, joan beste batera, emozioaren fluxua berbera da, ez baitago ontzi hartzailearen ezaugarrien mende -haragizko ontzia, ontzi abstraktua, filosofikoa-, fluxu-iturri den ontzian dagoen emozio bolumenaren mende baino.

Irudi ikoniko horrek adierazten duen emozioa ez da aberriarekiko, Nikolerenganakoa baino. Horra.

Eta Nikoleren begirada eta jarrera argazkian? Begiak eta ahoa, emozio lotsak pittin bat apalarazian uztarturik biak; gerrialdearen estua soinaren geometria iradokiz; mantelina goi, ile adatsa orrazturik zelan duen erakutsiz; bitxiak sama aldean; perlazko arrosarioa eskuetan; arnasari zelan barruko emozioari halaxe eusten.

Nikole argazkitik Jemeinek berak atera ote zuen, erabakia beste batena izan ote zen, galderak gora eta galderak behera, zalantza izpirik barik argi dagoena da ebakuntzaren helburua politikoa zela.

Erabaki horrek emakumea inexistentzia kondenatu zuela esatea lar esatea litzateke, badelako Jemeinen-en liburua ezkontzako beste argazki bat. Haatik, ebakuntza egin zaion beste hau erotikoagoa da. Apurtzaileagoa.

Argazkia gorderik zeukan Mentxu Aizpuruk harekin batera Nikoleren beste ondasun batzuk ere gorde zituen; bitxiak, esaterako. Ez ditu horiek ikusi, bai aipatu Eguneko honetan Sabinek bitxiak oparitzen ez ezik eros zitzaten ere akuilatzen zuela. Ikusi dugu, Argian bertan, zelan Nikolek gordeta zeukan ezkontza eguneko mantelina.

Oteizaren Sabino Arana

Sukarrietako kanposantuko hilobian jarrita dagoen Sabinen irudia argazki horretatik hartua da, esanda nago. Esanda nago baita ere Nikole lurperaturik dagoen aldera begira dagoela. Aberriaren etorkizunera begira dagoela eman lezakeen arren. Itxarkundia olerkia ekarriz gogora:

“Askatasun-eguzkia / Basotik urten da, / Bere argia edonon /Arin zabaltzen da.”

Eguzkia, fisikoa, gorpuzkiak hantxe dituen haren begiradaren kontrako aldetik urteten da. Berdin dio. Sinbolismoaz ari gara.

Hain gazterik hil ziren fundatzailea, idazlea, olerkaria, maisua, senarra, Sabin-Sabino haiek denak. Baita, ahaztu zait, nik bai burua!, profeta ere.

Jorge Oteizari agindu zioten haren irudia ebakitzeko, edo taxutzeko, euskaraz zaharragoa da lehena. Trumoiaren semeak profeta tankerako burua sortu zuen. Zahartu egin zuen gaztarik hil zen hura. Profetak ezin direlako hain gazte agertu, ez, kristau tradizioak halako ildo luze-sakona goldaturik daukaten inguruotan.

Irudiak lantzen hasita Argentinan Haren lan guztiak argitaratu zutenek kartzelako argazki ospetsua sartu zuten. Ebakuntzatxoa eginda, tradizioak agindu bezalaxe. Maisua jesarrita, idazmahaiari lepoa erdi emanda, eskuin-eskuan luma eta horren muturrean paperak. Larrinagan egina da. Ohea falta da. Hau da, erakusten duen duintasun eder hori preso nazionalista baskoa dela dakienaren duintasuna dela erakuts lezakeen osagarri funtsezkoena.

Ez dira asko Sabino Polikarpo Arana Goiri (Abando, 1865 / Sukarrieta, 1903) haren argazkiak. Kasik hiru urtez emazte izan zuen Nicolasa Achicallende Iturri (Sukarrieta, / Sukarrieta, 1951) haren hiru argazki ikusi ditut. Gehienok ostera bat beti bera, ezkontzakoa; batzuetan osorik eta beste batzuetan burua bereizirik. Nire gogoeta guztion iturria den argazkia 2003an ezagutu nuen.

Eguneko honetan erabili ditudan gutunak Joseba Agirreazkuenagak prestaturiko ediziokoak dira. Bi liburuki izateko zirenetarik bat dago argitaraturik -Barne-muinetako Sabin Arana Goiri / Gutunak I (1876-1903)-, bestea ikusten eta erabiltzen utzi dit. Horiei esker idatzi dut hemengo gehiena.

Egunen batean Nikoleren historia idatzi beharko zela zergatik hasi nintzen pentsatzen, aurrekoan esan nuen. Ideia hori saltzen urteetan ahalegindu naiz, zeregina emakumezkoren batena izan behar zelakoan. Alferrik.

Aurreiritziak erraz fosilizatzen dira. 

Feminismoaren joeren barruan sartu barik, deigarri egin zait eskura izan dudan saio batean -emakumeak eta nazionalismoa baskoa uztartzen ditu tituluan, eta egilearen izena esango ez dudan arren estimu handitan daukat-, egileak Sabino Arana Goiri ezkondu egin zenik kasik ez duela esan ere egiten; Nicolasa de Achica-Alledende “su futura” hari idatzi zizkion lerro bi dakartza. Jar zezakeen nor zen emakumea lerro pare batean behinik behin, zelan ezkondu ziren aipamentxo bat egin, haren biografia laburra hiru lerrotan eman; zertarako baina?

Analisi zientifikoaren aldetik begiratuz -ni idazle hutsa naiz-, esango nuke emankorragoa izan zitekeela, hala horretan zein beste edozeinetan ere, hastea esanez zein izan zen Sabino Aranak berak emakumezkoekin -ama, arrebak, koinatak eta, azkenik, emaztea-, hezur-haragizko emakume historiko-errealekin, izan zituen harremanak versus testuetan emakumea kontzeptu singulartuari buruz eman zituen iritziak eta usteak. Baina ez. Hezur-haragizko Nicolasa de Achicallende ez da inoiz existitu. Ez polizia-filosofo-antropologoentzat, ez alderdiko buruzagientzat, ez feminismoaren ikuspuntutik Arana-Goiriren ideiak aztertu-edo egin dituztenentzat. Halaxe, Nicolasa jatorrizkoa, zelan haren bilakaera Nikole lehenengoz ezkondua eta alargundua edo beronen berbilakaera Nicolosa berrezkondua eta berralargundua, ez dira inoiz existitu. Kito.

Ikasgelan saioa hasi aurretik irakasleak gure izenak banan-banan irakurtzean etorri ez zirenen izenean ere erantzuten genuen,...

-Etorri bakoen izenean, zer erantzuten zenuten ba?

-Ausente!

Halaxe galdetu behar dut orain,

-Nicolasa, Nikole, zerekoa, Abiñakoa, zeraren alarguna?

Berdin dio zelan esan. Erantzuna isiltasuna da.

Absente! erantzun dezakeenik ere ez dagoelako klasean.

Ez dago inor.

Bitartean, ez dakit doilorkeria berriro non agertuko den.

Agertuk egingo dela, ziur.

Isilik egotea ez den beste zerbait egin ezean behinik behin.

Agur, Nikole, Nicolasa, koroia!

Bihartik aurrera neuk zainduko ditut zureak ez diren ume guztiak.

Abiña

Edorta Jimenez Ormaetxea

Mundaka, 2020ko maiatzaren 1a