2020KO BERROGEIALDIKO EGUNEKOA (XLIV)

Gorpuzkiak

Sukarrietako kanposantuan 1922an

Indarrean jarri berria zuten hizkeraz bere buruari Estatu Espainiar Berria izena jarritako hartan agintzen zutenek, militarrek, Nicolasa Achicallende Iturri aske utzi zutenerako, Euzkadi, 1936an hasitako Euzkadi'ko Jaurlaritza mundu guztiarentzat Gobernua zena, haren ondorioaz eraturiko zerak guztiak, alderdi politikoak, sindikatuak eta enparauak, jada ez ziren existitzen. Hala bada, andreak ez zeukan lehenengo senarraren gorpuzkiei buruz nori galdetu.

Haiek lurpetik ateratzeko lanetan ibili zirenetako bat etxetik ez oso hurrun zeukan arren. Batetik, ez zekien hori hurreko hori hartan ibilia zenik, eta, bestetik, jakinda ere horrek ezin izango zion esan gorpuzkiak nora eroan zituzten. Ez zekien.

Bigarren senarra galdu zuenean legez izan zen. Ez zeukan gorpurik. Hantxe geratu zen Eugenio Alegría, hil zen lekuan. Eta Sabinoren gorpuzkiak batek zekien non ziren. Izatez bereak ziren arren. Batarenak zein besterenak. Gorpu galdu biren alarguna zen, horra.45

Beraz, alderdikoak, Gernikako bonbardaketaren ostean egoeraren larriaz bene-benetan jabeturik, etorri zitzaizkionean galde egitera lehenengo senarraren gorpuzkiak ateratzeko baimenik ematen zuenetz, argi zegoen gorpuzkion jabea nor zen. Alarguna.

Jarriko zen Luis Arana Goiri 1935an jarri zen moduan, baina, legez, zorioneko gorpuzkiok Nicolasa Achicallenderenak ziren. Testamentuz. Eta Senar Zaharra -barka berba- bertan zetzan hobia,

Sukarrietako kanposantuan 1922an

Indarrean jarri berria zuten hizkeraz bere buruari Estatu Espainiar Berria izena jarritako hartan agintzen zutenek, militarrek, Nicolasa Achicallende Iturri aske utzi zutenerako, Euzkadi, 1936an hasitako Euzkadi'ko Jaurlaritza mundu guztiarentzat Gobernua zena, haren ondorioaz eraturiko zerak guztiak, alderdi politikoak, sindikatuak eta enparauak, jada ez ziren existitzen. Hala bada, andreak ez zeukan lehenengo senarraren gorpuzkiei buruz nori galdetu.

Haiek lurpetik ateratzeko lanetan ibili zirenetako bat etxetik ez oso hurrun zeukan arren. Batetik, ez zekien hori hurreko hori hartan ibilia zenik, eta, bestetik, jakinda ere horrek ezin izango zion esan gorpuzkiak nora eroan zituzten. Ez zekien.

Bigarren senarra galdu zuenean legez izan zen. Ez zeukan gorpurik. Hantxe geratu zen Eugenio Alegría, hil zen lekuan. Eta Sabinoren gorpuzkiak batek zekien non ziren. Izatez bereak ziren arren. Batarenak zein besterenak. Gorpu galdu biren alarguna zen, horra.

Beraz, alderdikoak, Gernikako bonbardaketaren ostean egoeraren larriaz bene-benetan jabeturik, etorri zitzaizkionean galde egitera lehenengo senarraren gorpuzkiak ateratzeko baimenik ematen zuenetz, argi zegoen gorpuzkion jabea nor zen. Alarguna.

Jarriko zen Luis Arana Goiri 1935an jarri zen moduan, baina, legez, zorioneko gorpuzkiok Nicolasa Achicallenderenak ziren. Testamentuz. Eta Senar Zaharra -barka berba- bertan zetzan hobia, ordurako denborak eta lurrak landuriko gorpua zetzan arlotxoa, hura ere Nicolasa Achicallenderena zen.

Luisek Egileor lagunari idatzi zion gutunean esaten zuena ukatuz eskatu zioten baimena Nikoleri alderdikoek gorpuzkiak ateratzeko baimena 1937ko hartan. Eta ulertzen da halandabe Luisen haserrea, Euzkadi egunkarian 1935eko uztailaren 14an argitaratu zenagatik.

“Este dibujo -zioen egunkariak marrazkiaren oin-oharrean-, que se cree original de Arana-Goiritar Sabin, ha sido donado para Bizkai-Buru-Batzar por doña Nicolasa de Atxikallende, viuda de Arana-Goiri.”

Bazen alderdian Nikole aintzakotzat hartzen zuenik.

Zergatik, baina, irudia eta oharra batera uztailaren 14an, ez lehenagoko egunean eta ez hurrengoan zein beste edozeinetan? Euzkadik berak zioenez efemeride gogoangarria zelako uztailaren 14koa. “El 14 de julio de 1904 ondeó por primera vez la bandera bicrucífera, entonces bizkaina hoy vasca por aclamación proveniente de los cuatro confines de nuestra tierra”, zioen Euzkadik.

Alde batera utzita gurutzebikoaren diseinua norena zen-eta hargatik haserre egoteko motibo faltarik ez zuela Luisek, nago 1935ko udan norbait Nikoleren etxera agertu zela, gurutzebikoaren urteurrena behar moduan ospatzeko ezer ba ote zeukan galdetzera, eta horrexek sutu zuela hura. Alderdian zegoen Nikole, Luis bera ia-ia ez. 1937ko epaian hartaz eta Magdalena Tribis-Arrospez “su filiación nacionalista (...) y que han hecho manifestaciones contrarias a nuestra causa” zioen, beraz, salatzaileak bazekien herriko batzarrean parte hartzen zuela, edo. Bide batez ez dut uste epaiketa uztailaren 31an izan zenik, epaiak hala dioen arren, dokumentuaren zigilu militarrak “entrada 28-7-37” eta “salida 30-7-37” dakartzanez gero.45

Laburtuz, Luisek besterik esan arren, gorpuzkiak, zein hobia bera ere, alargunarenak ziren. Sabinoren alargun bakarrarenak, nahiz eta hori pertsona hori berori beste baten ere alarguna izan gero.

Total! Galdetzera joan zitzaizkion.

Baietz esan zuen.

Atera zituzten.

Eraman zituzten.

Gorde zituzten.

Agur!

Auskalo non ziren zeregina bete zutenak; erbestean, kartzelan ala hilda. Bat, esan dugu, etxean eta kakatan ziurrenik.

Hilda, Busturiako zazpi; abuztuaren 5ean fusilatuak, tartean eguneroko honetan txitean-pitean aipatzen ari naizen Elisa Kaltzadaren aita, Doroteo Kaltzada Ispizua. Hilda, Mundakako alkatea, Alejandro Mallona; Nikole bera-eta libre geratu baino astebete ez zela. Hilda, Foruko hiru fusilatuak; Juan José Basterretxea, Santiago Pinaga eta Serapio Urrutxua, azken hau gure lagun min Joserra Utretxen osaba.

1937an artean ere kapera aldean zegoen hilobia, haren ate aurre-aurrean apur bat alborantz beharbada. Beraz, kanposantuko atze-atzeko aldean. Gero kanposantua handiago egin zen-eta, norantz luzatu zen litzateke jakin beharrekoa. Atetik herrirantz, hau da, hegoalderantz luzatu zen, ala kaperatik Mundaka alderantz, iparralderantz.

Egitasmoa 1958-1960koa da. Halaxe ageri da haren fitxa Bizkaiko Foru Agiritegian on line: “Expediente de la subvención de las obras de ampliación y reforma del cementerio de la localidad de Pedernales. Argigarria den oharra dakar egitasmoaren fitxak Foru Agiritegian: Reprografía del plano de planta del cementerio y del sótano. Itxialdia amaitutakoan egin beharreko beste ikerketatxo bat. Oraingoz esango nukeena da iparralderantz luzatu zela, Sabino Aranaren hilobi-burua zegoen hartan hasita. Bitartean oroitu egin behar.

Ahalegina eginez gogoratzen zaidana da hezurtegia kanposantuko sakonenean zegoela, hango behea baino beherago, bai, kaperaren azpiko aldean. Sastarrak botatzera haraino iristen zen gurdiarekin barranderoa. Halako batean sastarren lekura obra-hondakinak botatzen hasi ziren. Hondakinon gainean eginez luzatu zuten ziurrenik gunea.

Norantz ere luzatu zen kanposantua, hilobia gaur egun bide erdi-erdian kokatua denez hartan ibiltzeko Sabino Arana Goiriren oroiz ezarri dutena saihestu beharra dago. Ez dirudi horretan haren azken nahia bete dutenik. Leku hori, izatez, jatorrizko hilobiarena izan litekeen arren, badiot. Batak ez du bestea kentzen.

Hori bai, gaur dagoen horretan ageri den gizon-aurpegia, harrian landua, emaztearen hilobira begira dago, horrela jarri zutenek diodan honen berri ez bazekiten ere. Orain arte ez dut esan Nikoleren gorpuzkiak non egon behar duten, eta esango dudan ere ez dakit.

Senar Zaharraren hilobiaren hariari berriro oratuz, haren jatorrizko lekua argiro ikusten da 1907ko uztailaren 14ko argazkian, Etxebarria batek sinatua dena, bide batez esanda. Kaperaren eraikintxoaren aurreko aldean dago. Erakin hori horrelaxe ezagutu genuen guk, 1960. urtea aldera. 

Jatorrizko hilobira itzuliz, geroago ere, 1922an egin zioten omenaldiko argazkietako batean hain zuzen, kaperako ate harexen aurrean ikusten da. Bide batez, hileta egunekotzat jo nuen argazkia da diodan hori, jendetza hura bidean gora kanposanturantz igotzen ikusten dena hain zuzen, urte horrexetakoa da, 1922koa. Sabino Arana Goiri fundatzailearen aldarrikapenak berriro indar hartzen hasia zen sasoikoa.

Gerraondoko urteetan Nikole, ordurako Sabinisie eta Atsobaltza Elisarentzat eta herriko beste neskato haientzat, kanposantura joaten baldin bazen, eta joan ere joan egingo zen, hala egitea ezin ziezaiokeen ezein legek ukatu, hilobiaren lekua hutsik ikusiko zuen. Leku hura berea zen baina, nori erreklamatu?

Zer egin behar zuen?

-Beitu, zera, betiko be ez gara eta, egunen baten neu hilko naz, eta, zera, ba, horko leku hori neurea da. Hor enterratea gura dot.

Bai zera!

Gaur egunean

Sabino Arana Goiriren gorpuzkiak Sukarrietako beren hilobitik aterata beste norabait eroan behar zituztela erabaki zutenean, hala egitea erabaki zutenek Busturiako hiru morrosko bilatu zituzten lan hartako lehen faserako. Gorpuzkiak ateratzeko; gauez.

Egin egin zuten morroskook, zer egiten zuten jakitun. Egindakoa isilean gordeko zutela, ahoa, ezpainak josita egongo zirela zin eginda.

Halaxe itzuli dira hiru morroskoak zein bere etxera, edo hirurotako bat behintzat, eta sartu baino ez-eta non diotson etxeko batek, “bakigu zertan ibili zarean”.

Hartu eta ospa joan zen.

Ameriketara.

Ikararen ikararekin.

Franco hil arte ez zen itzuli.

Halaxe kontatzen aditu nion Julen Kaltzadari Etxebarriatze baserrian.

1960

Ramon Saizarbitoriak gorpuzkiak ateratzearena fikzionatu egin zuen Gorde nazazu lurpean bildumako “Asaba zaharren baratza” izenekoan.

Ez naiz sartuko narrazioaren sakoneko esanguraren azterketan, nondik ekin eta zer hausnartu ugari duen arren. Bakar-bakarrik esan, inork narrazio irakur baleza ere -eta irakurtzea gomendatzen dut- faxistek Busturia, Sukarrieta eta Mundaka apirilaren 29an hartu zituztela. Gaurko lako egun batez alegia.

Saizarbitoriak narrazioan aipaturik utzi digun prentsako erreportajean, 1989ko urtarrilaren 3ko Deia egunkariaren alekoan alegia, hobitik ateratzearen akta Abandon sinatu zen, apirilaren 29an. Hori gogoan, eta gogoan baita ere gorpuzkiak gauez atera zituztela, edo 27an edo bestela 28an burutu zuten burutu beharrekoa. Logikoena 28ko gauean egin zutela pentsatzea da, ez baita ulergarria oso 27an eginez gero zertan ez zuten akta 28an sinatu.

Haren narrazioan deigarri egin zait, bestalde, lehen pertsonan kontatzen duenaren izena Polikarpo izanda, idazleak ez aipatzea, pertsonaia horrexen ahotik, noski, Sabino Arana Goiri, bataioko izen, Sabino Policarpo zuela.

“Asaba zaharren baratza” narrazioko Polikarpok zelan kontatzen duen bere aitak mindurik bizi izan zituela bizitzako azken urteak, gorpuzkiak atera zituztenenen artean bere izena aipaturik ageri ez zelako -Deiak argitaratu zuen 1937ko apirilaren 29ko aktan hain zuzen-, ez!, hartan txoferra bera izan zen arren, nik orain gau hartan lanean ibili zen igeltseroaren izena aipatu behar dut. Juan Uribe, Busturiakoa, familiaz Muxikakoa.

Hilobia 1907

Igeltseroa behar behar izan baitzuten gorpuzkiak atera ondoren zuloa berriro estaltzeko eta han inoiz ezer egon ez balitz bezala uzteko lekua.

Harekin izan ziren beste morrosko bien izenak ezin ziurtzat jo eta, nahiago dut ez arriskatu, harik eta ondo ziurtatu arte.

Azkenik, urteak dira Sukarrietako kanposantua itxita dagoela. Hara sartzeko giltza eskatu behar da.

Saizarbitoriaren iturriak zein izan diren ez dakit, narrazioan bertan aipatzen dituen prentsakoez gain esan nahi dut. Nik neuk, badiot, ahoz ahokoak aditu ditut, horien artean Fundatzailearen gorpuzkiak atera zituztenean hantxe banatu zituztela hiru zatitan. Ez dirudi hala izan zenik.

Gogoan daukat bestalde hezurren kontu horrekin hara eta hona ibili nintzen garaian norbaitek esan zidala -izena ez dut esango baina, gaiari buruz gehien zekiena bera zelakoan nago- lehenengoetan zati bi egin zirela, baina gero zatietako bat bere aldetik bitan zatitzea erabaki zutela. Azkenotako bat Derioko kanposantuan gorde omen zuten baina, hura non zegoen zekiena hil zela-eta, akabo haren arrastoa.

Beste batek esan zidanak etenarazi zizkidan ikerketatxook.

-Hildako hainbeste gudari dago mendietan batek daki non lurperatuta eta Sabinoren hazurren bila zabilz?

Hantxe amaitu ziren hezurrei buruzko nire burukominak.

Zergatik ekin diodan orain berriro gaiari bihar edo kontatuko dut, osasuna lagun.

1937ko irailean etxera itzulita Nikolek inguruko beste askok legez eutsi behar izango zion. Ez dut begiratu bera salatuen artean izan zen epaiketan kartzela zigorra ezarri zieten haiei zer gertatu zitzaien. Fusilatuen familiek zelan eroan zuten zerbait badakit, esanda nago hurbileneko izenak. Erbesteaz zer esan.

Ez zen geratu egia ofiziala ez zena nork ozen kontatu.

Dena isilpean gorde behar.

Halaxe, Nikolek Mentxu Aizpuruari eta inguruko besten bati edo besteri kontatuko zizkion bere oroitzapenak eta bizipenak.

Eta nork daki, gerraondoan neskato haiek, Elisak-eta, Agurtzanek-eta, goitik behera beltzez jantzita ikusten zuten emakumea, Nikole, agian Erramona Jatetxera joan etorrietan ikusten zuten, eta ez zekiten hala zenik. Ez zekitelako, artean ez, 1937an fusilatu zituzten busturiarren artean hango gizona zegoela.

Azken testamentua Bermeon 1946ako abenduaren 13an egin zuen Nicolasa Achicallende Iturrik, Gerardo Arriola y Aguirreren notaritzan. Alarguna -singularrean-, lanbide berezirik bakoa, hirurogeita hamar urtekoa, testamentua emateko gaitasuna daukana, bere azken nahia adierazten du, hurrengo ataletan:

Lehena, meza eta hileta primerisimakoak egitea, gehi meza gregorianoen tanda bat egiteko, eta horietako gastuen kargu Doña Maria Carmen eta Don Antonio María Aispuru (sic) Ugalde nire lobak egin daitezela; bigarrena, testamentu emailea bizi den Abiña etxeko altzariak, arropa zuriak eta ondasunak María Carmen Aispuru Ugalde lobari uzten dizkiola, salako altzariak izan ezik, horiek beste lobari, Don Antonio María Aispururi uzten baitizkio; hirugarrena, bitxi guztiak María Carmen Aispururi uzten dizkio; laugarrena, bere ondasun, eskubide eta akzio guztien oinordeko aipatu lobak egiten ditu, zati berdin banaz, oinordetzatik kanpo utzita beste edozein ahaide, Bizkaiko Foruak xedaturikoa salbuetsirik; bosgarrena, bitan ezkondurik egon dela (...) ondorengorik utzi barik.

Hil, 1951ko martxoaren 19an hil zen, eguneko honetako martxoaren 19an esan nuen legez.

Senar Zaharra hil zela berrogeita hamar urteak betetzean, 1953ko azaroan hain zuzen, Alderdi aldizkariak gai bakarreko alea argitaratu zuen.

Gai bakarreko hartan Sabino Arana Goiriren orrialde biko biografian ez zekarren ezkondu egin zenik.

Emakumearen gaiari eman zitzaion tartean ere ez zuten horren aipamenik egin. Sabino Arana Goiri bizi zen arteko denborako emakume bakarra ageri da izan eta guzti aipatua; Miren Lardizabal da. Iñaki Lardizabalen arreba, bigarrenari lehenengoaren heriotza zela-eta egindako gutuna dakar Alderdi aldizkariaren ale bereziak.

Nikoleri emakumeei buruz zituen iritziekin eta pentsamoldearekin idatzi zizkionetatik, hitz erdirik ere ez.

Emanda, prest zeuden, Nikoleren hilobiaren gainean ttu egiteko kondizioak. Zera, hobe haren oroimenaren gainean ttu egiteko kondizioak, hilobia zein zen inork gutxik ez zekienez gero. Bitan alargundua eta hala ere senar gorpurik gabeko hura bera ere gorpurik gabeko itzal hurruna baino ez zen, gutxi batzuen artean gordea.

Harik eta norbaitek beste norbaiti itzalaren jatorrizko emakumeaz hitz egin zion arte.

Maiatzaren bian ordubeteko ibilalditxoa egin nezakeen ametsean bizi izan naiz eta, kale! Astelehena arte itxaron beharko. Bitartean Urkulluk protesta egin dio Sánchezi. Kontrako manifestaziorik ez dio antolatuko, hori ez. Debekaturik ez dakit zenbat baino lagun gehiagoko zerak, zeuk erabaki zerok zein diren, itxuraz ez baitago argi ezin argiago esan omen dena. Manifak debekaturik direla, hori fijo. Batzuetan espero zitekeen jendetza berrogei lagunetik beherakoa izan arren.

Maiatzaren baterako plana?

Etxean geratzea?

1886tik hona manifak egiten, gogoetarako garaia da.

Zer egin, Lenin?

Erosketetara, beste ezertara ezin, maskaratxoaren gainean bandera gorri ipinita irten?

Edorta Jimenez Ormaetxea

Mundaka, 2020ko apirilaren 29a