2020KO BERROGEIALDIKO EGUNEKOA (XV)

Argazkia: Sukarrietako udaletxe zaharra / alondegia eta ostatua eraikin honetan egon ziren (1936)

Ezteiak? Kaka!

Erroxeli Koko Ojinaga erkide eta lagunaren ustez Sabino eta Nikoleren ezkontzako bazkaria ez zen Txatxarramendiko jatetxean izan, bere aititeren ezanez. Diostanez, orduan ba omen ziren beste ostatu bi gitxienez Sukarrietako Samikole aldean. Diostazenetako bat, Erramona enea, antza 1904koa da. Bestea bai, lehenagokoa da eta, izan zitekeen Sabino-eta bazkaria hartan egin izana. Alondegian, udaletxeko behekoan zegoen.

 

Lagunak irakurrita daukala diost, non edo non, gutunen batean, behin Sabinok idatzi egin zuela, zera, Sukarrietan egon zirela, bazkaltzen, eta “arrainak hantxe ikusten zirela, eta mahaitik ogi apurrak jaurtitzen zizkietela, jateko”. Egia. Haraino iristen zen itsasoa, eguneroko honetako beste atal batean dago. Hango arrainak, bide batez, lazunak izango ziren.

Lazuna

Non ere egin zuten bazkaria, Sabino Aranak ez zion muzin egiten Txatxarramendikoari. Arerio politiko gogor zeukan Gandariasena izan arren. Azken batean jauntxoak errentan emana zion Gaspar Bastarrechea bati, nork daki berau ere ez ote zen egoneko bizkaitarren artekoa, inguruotan haien haziak lur ongarrituan ereinda baitziruditen.

Esaterako, Txatxarramenditik idatzi zien 1899eko urtarrilaren zazpian Bilboko kartzelara Zabala’tar Gotzon eta Orueta’tar Erroman alderdikideei. Hizkeraren aldetik borrokalari ageri zen.

“En el último tren de hoy ha venido de Bilbao un emisario portador de un oficio del Gobernador Civil en el que se me da cuenta de una citación del Juez Instructor Militar, para que me presente á declara en el Gobierno bélico pasado mañana a las once; y como mañana tengo aquí un quehacer, me veo precisado á cumplirlo por la mañana, para ir a esa por la tarde. Si no por este contratiempo que me dispensa la marcial gente de España, y hubiese ido á ésa en el primer tren de la mañana, para, después de verlos á Vds. á la hora reglamentaria, volverme en el tren de las once.”

Espainiako Gerra Ministroa 1900ean

“Gobierno bélico” eta “marcial gente de España”, hori hizkera. Dena dela hura dena urtebete lehenago izana zen. Zabala eta Orueta aske ziren eta bera ezkondurik. Ez ote zen apalduko?

Ezkontzaren ostean Nikole eta Sabino Lurdara -Lourdesera- abiatu ziren. Elkarrekin ia urte egitekotan ziren. Sabinoren hizkera ez ezik jarrera ere gogortuz joango zen. Inflexio gune hura iritsi zen arte bederen. Zera, alderdi españolista fundatu behar zela, eta abarreko beste abar guztiak, haren abarrotsa ez da-eta egundaino isildu.

Ezkontzaren ostean Lurdara joan behar zuten ezkonberriek. Kosta ahala kosta. Gaixorik zirelarik. Zer zen baino “trankazo” bat hogei urte lehenagotik txerrenarenak jasaten ari zen gizonarentzat. Arriandiaga erkideari azaldu zizkion gaitzaren xehetasunak, 1901eko irailean, ordurako bere buruari sendabiderik ozta-ozta ikusten ziolarik. Bitartean Lurdako urek mirariak egiten omen zekiten.

Urei, dena dela, fede handia zien Sabinok, Sabinek, fede handia anaia Luisek, Koldok, eta fede handia naturismoaren irizpideak jarraibidetzat zituen Arriandi(aga) hark. Sabino urtero joaten zen “urak hartzera”. Udaberri aldera. 1903ko ekainean Albizuriri “he retrasado la temporada de aguas”, esan zion, gutun bidez. Hiltzeko urte erdi falta ez zuelarik urak hartzekotan zen gizona. Hitz egingo dugu geroago Vichyko urei zien fedeaz. Orain ostera Lordarako bidaiaz ari gara. Bidaia kasik suizida hartaz.

Otsailaren bian Sukarrietan eguerdi osteko trena hartu zuten. Gogoratu eguna zelan hasi zuen Sabinok, “en la boda estuve como atontado”, ze Amorebietara iritsi zirenerako hara non “Nikole también, después de tomar un vaso de agua, se sintió mala”. Handik Maltzagara, Maltzagan aldaketa, Zumarragara, horretan Irunerako trena hartzeko berandu dela-eta gaua bertan eman behar; Nikoleri burua kargatzen ari zitzaion, Sabin bera sukarraz, afaltzeko gogorik gabe. Biharamunean Donibane Lohizunen ziren; arratsaldean baina. Ezin erakutsi izan zizkion gaztetan ezagutu zituen lekuak, aitak Karlistadaren eraginez familia hara aldatu zueneko oroitzapenak aletu. “Apenas podía arrastrarla del brazo, yo mal y ella peor”. Halandabe hurrengo egunean Lordarantz abiatzea erabakita, zazpitarako han ziren. Gaua Pirinioetan otsailaren lauan. “Yo seguía mal, Nikole se había puesto peor”. Halandabe, “haciendo un esfuerzo, conseguimos visitar a la Virgen antes de ir al hotel”. Eta ohera, afaldu gabe. Hurrengo egunean purga bana, “purga por barba” zioen Sabinek, eta irten barik. Bigarren gaua “me la pase delirando”. Nikole izuturik. “Ezin jagi nintzen hurrengo egunean, ba, Nikole, erdi jausten, Kobara ur bila joateko gai izan zen”. “Azken horren hurrengo egunean, 7an, itzartu berritan lozorroturik bezala nengoen, Nikoleri dei egitean ohartu nintzen”.

Medikua eskatu, monjei deitu, etorri denak, medikua bera “bellísima persona”, eta ea zer daukaten, sintomak esateko, esan sintomok eta medikuak orduan ea ba sentitzen ote diren kemenarekin Baionaraino joateko -“donde mi mujer se sentiría mejor cuidada por vaskas”, esan omen zion medikuak-, eta zeukatena trankazoa zela, birikietakoa berak eta bularrekoa andreak, eta Baionarako gai ba bera baietz baina ezetz Nikole, birikeria harrapatzeko arriskuan zela. Laburtuz, Sabinoren beraren hitzetan:

“Estaba yo dispuesto a recibir una mala noticia, con la mayor resignación. Hubiese sido notable que, a los pocos días de casados, nos hubiésemos largado al otro mundo los dos. La Virgen no lo quiso.”

Lordako miraria!

Lordako agerraldiak

Lordan katolikoek Ama Birjina zein Andra Mari, bietara deritzotena agertu omen zitzaion hango neskato bati. Hamazortzi aldiz agertu ere. Zera esaten ziola zioen berak, izenez Bernardette zen hark, “otoi egiteko eta hango ura edateko.” Aholku guztiz Zen eta erabat naturista. Ur miragarrien garaia zen. Ustezko agerraldiak noiz-eta 1858an izan baitziren, lehena otsailaren 11n, hara, bikoteak egun hartan bertan izatea zeukan aurreikusita. Ezin baina. Zera, harrez gero ehun bat milioi lagunek bisitatu dute handik hona Frantziako bigarren turismo-leku bilakatu den hura, ikas bezate Gaztelugatxe mundura zabaldu dutenak, zera, lekura mundua ekarri nahi dutenek. Zelan ez daukagu uraren miraririk? Begira, handik ez oso urrun, Unben bertan señora berbera agertu omen zen. Eta Lordakoak nola egiten zuen okzitanieraz -Lorda izena okzitanieraz da; Lourdes frantsesa-, hemengoak gaztelaniaz egiten omen zion hango neska baserritarrari, beste aldeanatxo bati, “¡si Sabino viviría!”, eta mundu honetakoak berriz euskaraz erantzuten.

Amelia Barquínek dioskunez, “Gaskoiaren modalitate bat izan zen, hain zuzen, Lourdeseko Ama Birjinak Bernardette artzain gazteari hitz egiteko erabili zuen hizkuntza, Buesa-k (1986:16) gogorarazten digun bezala. Ama Birjinak erabilitako hizkuntzei buruz luzaro jardun daiteke: badirudi, adibidez, Unbeko Ama Birjana dizipuluari beti gaztelaniaz mintzatu zitzaiola, honek euskaraz erantzuten bazion ere.”

Lordakoarekin 1862an ados Erromako Eliza Katolikoa, Unbekoarekin ez zegoen ezer adosteko prest, gerra aurrean Ezkion zer gertatu zen hura ere kontutan hartzekoa baitzen. Baina Lordan bai,Unbeko Ama Birjinaren kapera Lordan agertu egin zen eta mirariak obratzen omen zituen, obratzen omen ditu. Hirurogei eta zortzi -68- mirari ditu onetsirik Erromako Elizak gaurko egunez.

Iaz, 2019an, herriko udal-karteldegian ikusi genuen honetarako Internetetik kopiatu dugun hauxe:

“Beste urte batez, eta Lourdeseko Bizkaitar Ospitalitateak sustatuta, urriaren 18tik 20ra eleizbarrutiko erromesaldia egingo da Lourdesera. On Mario Izeta guru (sic) dala, eta eleizbarrutiko hainbat abade eta parrokok, Aitor Uribelarrea seminarioko errektore eta Ospitalitateko kontsiliarioak, Luis Alberto Loyo katedraleko deanak, abadegaiek eta hainbat lekaide eta lekaimek osatutako taldeak lagunduta, 600 lagun inguru –gaixo, boluntario eta erromes- joango da erromesaldian. Oraindik bada lekuren bata (sic) edo beste. Gehiago jakiteko, 94 (…) eta 639 (...) telefonoetara deitu daiteke.”

Unbeko Ama Birjinaren kapera

Eta Unbe gurea, zer?

Horko agerraldiak ez omen ziren benetakoak izan.

Hona Wikipediak horretaz euskaraz dioena:

“Unbeko Ama Birjina (edo Unbeko Ama Birjin Garbi Mingarria) Laukiz (Bizkaia) udalerriko Unbe mendian dagoen izen bereko santutegian agertu ei zen Andra Mariren deitura da. Unbeko Ama 1941 eta 1988 artean hainbat aldiz agertu ei zitzaion Felisa Sistiagari plentziar iragarleari. Agerkunde horien sinestunek diotenez, Ama Birjinaren aginduz kapera altxatu zen Unben. Ordutik aurrera hamaikatxo lagun joaten dira Unbera euren minak sendatzeko mirari bila. Iraileko lehenengo zapatua izanda Ama Birjinaren egunik garrantzitsuena, autobus eta beribil ugari joaten dira egun horretan. Antza denez, hango putzuko ura, edangarria izan barik, miraritsua da. Ama Birjinaren kaperan ustezko sendatuen makina bat opagai dago.”

Unbera garai batean joaten ziren biribilen artean Joseba lehengusuaren taxilari kasik partikularrarena zegoen. Neska zela-eta Joseba Bermeo eta Mundaka artean makinatxo bat aldiz ibilita, taxilaria eta biak elkarren lagunak egin ziren. Hain lagunak ze, behin lapa-saltsa prestatu zigun taxilariak, koadrilako beste lagun baten etxean, gurasoak kanpoan zirela baliatuz. Hark taxian Unbeko ur bedeinkatu zeukan, hantxe, ontzitxoan, irudiarekin batera. Asko ziren horrelakoak inguruotan. Iragan mendeko 70ekoez ari naiz. Orduan Palmar de Troyako agerraldiak jazo ziren eta Unberakoaren zale ziren batzuek mirari-leku berrira joaten hasi ziren. Taxilari hura tartean? Baiezkoan nago.

Argazkia: Bermeoko Santamañe ala Kurtzio

  Bermeoko Santamañe: Palmar de Troya eta Unbe Mendiko Birjinaren inguruan sortutako erlijio-mugimenduen aldeko talde batzuk XX. Mendearen 60 eta 70eko hamarkadetan euren debozioak gurtzeko baseliza hau erabili zuten. Ostiralero bertaratzen ziren.

Lordako hartara itzulita, Nikole eta Sabinekin mirariaren erdia obraturik zen, ez baitziren hil. Bizkor-bizkor emanda egoeraren nondik norakoaren berri, bertara agertu zitzaizkien Luis Koldobika anaia, Paulina arreba eta Maria loba; hilaren zortzian hain zuzen. Hurrengo egunean Luisen emaztea agertu zen. Sabinok guzti haren berri emateko Arantzadiri idatzi zion gutunean ez zuen haren izena aipatu. Bada, Arantzadiri esker gauzatu zen mirariaren beste erdia, antza denez:

“Entonces fue cuando Luis telegrafió a V. pidiéndole el envío de Jerez y de gránulos de citrato de magnesia. Mi estómago, en efecto, estaba empeñado en no recibir nada: ni champagne con hielo, ni Seltz, ni Vichy, ni agua natural. Todo lo lanzaba con horribles dolores. Tenía el estómago inflamado, y un sordo, profundo, triste, me dejaba postrado”.

Eta ur miragarria, Ama Birjinak berak edatea gomendatua?

“Un día me sentó un poco, una cucharada, de agua de la Gruta, y entonces empezó mi mejoría, pues ya bebí pronto Champagne frappée y más luego caldo y Jerez”

Horra obraturik mirariaren beste erdia. Harpeko urari esker? Beharbada. Dena dela, suspertzeko, ez dago Jereza lakorik: “Para restablecernos, el Jerez nos vino de perillas, pues allí no hay”.

Beste garai batzuk ziren. Alkoholdun edarien gaitasun sendagarriei fede handia zitzaien. Txikitan halaxe ezagutu genituen mistelak eta binorranzioak, zer esan ginebraz. Amak handik ondoko Solen tabernatik kopatxoa ekartzeko agintzen zigun, “tripakalak” -tripetako alak, edo minak- zituelako, hilekoaren minetan zelarik. Guk, jakina, artean ez geneukan halako minen ideiarik ere.

JEREZ

Jerezagatik, harpeko uragatik, gorputzak berez ere sendatzera egin zuelako, zergatik ere izan zen, hilaren hamahiruan Nikole eta hamalauan bera, jagi egin ziren azkenean ere. Sekulako jangurarekin jagi ere: “Putreen pare jaten hasi ginen eta harpea ikustera joan ginen”. “Hamaseian aberrira itzuli ginen. Baionara iristean, arima zabaldu egin zitzaigun”.

Lordarakoaren amaiera? Ezta inondik ere.

“Lapurdiko egonaldia hango leku zoragarri horiexetara joateko probestu genituen Luisen etxean egindako egunak, eta han joan ginen, osatuta eta bizkorturik, Nikole eta biok berriro Lordara, promes eginda geneukan Bederatzikoa egitera. Hura amaituta gero egun bat eman genuen Pauen, eta etxera azkar-azkar...”

Eztei bidaiaren laburpena hitz bitan egin zion Sabino Arana maisuak begikoenen artean zeukan Arantzadi dizipuluari. 1900eko urteko zazpigarren egun haietan Txatxarramenditik idatzi zioneko lege berean, hau da, ahoan -luman- bilorik gabe. Orduko hartan “Gobierno bélico” eta “marcial gente de España” esan baldin bazituen, ezkontzakoak eta ezkontzostekoez egin zion gutunean “luna de mierda” ipini zuen paperean, Lordan medikua eta monjak etorri eta joan ostean sentitu zuenari buruz: “(...) creí tomadas todas las disposiciones y quedé tranquilo, esperando con calma pasara aquella luna de mierda que eclipsaba a la luna de miel.”

Euria ari du. Karitate hutsez esango nuke, hitz horixe etorri zait. 19 zenbakia eman dioten etsaiaren agintaldi honetan euri ezaren kezkaz bizi izan naizelako eta, begira, Lordara bikoteak egindako bidaia haluzinagarri haren parte bat Sabinoren beraren lumatik hartuz kontatu izanak hitz horixe ekarri didalako. Haratik hara. Karitatea.

Bidaia hark egungo egoeratik begiratuta ematen digu beste hausnargairik ere. Esaterako, orain bizi dugun zama, karga edo pisu hau bezalakorik zertan pairatu gabe bidaiatu zuten. Gaixotasunak nondik nora zabaltzen diren, horren ikerkuntza bere hastapenetan zegon garaian. Ezeren errurik sentitu gabe ibili ziren. Ze nago guk, edo honetatik bizirik irten litezkeenak, ez dugula, ez dutela, inora lehengo moduan joaterik izango. Ez, esan nahi dut, norberak norberaren buruari galde egin barik aldean beste zein pasaiari daroan. Nora ere goazen gure bidaiontzian, bidaiontzirik aurreratuena izanik ere gurea, beste norbait ez ote datorren hor nonbait burua gordeta, guri noiz eraso egingo zain, horren susmoa gurekin eroan barik. Alien filmetan bezala. Beste norbait guri begira, barrez akaso. Ellen Rypley tenienteari alien munstroak egin egiten ziola begitandu zitzaidan bezala.

Ellen Rypley (Alien)

Elias Ojinaga Liverpoolen jaio zen. Bigarren Mundu Gerran Britaniar Armadaren deia harturik enrrolatzera joan zenean irlandartzat jo zuten eta, “Hi, irlandarrekin Britaniar Indiako Armadako Kamioen Konpainiara!” esan zioten. Hainbeste ziren Liverpoolen irlandarrak, jaioterri eta abizeneko O hura ikusirik ez zuten beste daturik behar izan halakoxetzat jotzeko. 

Ez zioten beste ezeri begiratu. Indian, welter kategoriako txapelduna izatera iritsi zen. Busturiara etortzen zenean jaiak baldin baziren ring modukoa atontzen zuten, bertoko morroskoen kontra boxean egiteko. Behin ere zuen konbaterik galdu.

Abizenak!

Edorta Jimenez Ormaetxea

Mundaka, 202ko martxoaren 29a