2020KO BERROGEIALDIKO EGUNEKOA (XLIII)

Emotional Geographic

Indalecio Prieto

Indalecio Prieto Sukarrietan zegoen 1936an uda ematen. Ohi bezala. Gogoko zuen lekua. Inguru guztia, egia esan. Koloniara ere joaten zen. Sarritan. Argazkiak egiten zizkioten, beste batzuei bezalaxe. Halandabe ez zen horregatik joaten halandabe. Hango Mendieta medikuaren lagun mina zen. Lan Publikoetako Ministroa izana 1931-1933 tartean, estimu handitan zeukan Kolonia bere osotasunean; gizarte-proiektua zen aldetik, esan nahi da. Horretaz ez zuen ba gutxitan hitz egingo ba Julianekin, uler bedi Zugazagoitia!

Prietori ez zitzaion oharkabean pasatuko han aurrean ikusten zen baserri-etxe zaharraren ondoko txalet politean nor bizi zen. Ez zien ba egur gutxi eman bizkaitarrei, hala paperean zelan kalean, Bilboko urte haietan, partiduetako kideek elkarri eraso, batzuk besteen zentroetan ostiaka sartu, kristalak hautsi eta altzariak suntsitu, baita tiro egiten ere, halaxe ibiltzen zirenean. Berak orduan jada pistola zeroan gerrikoan. Bati harexekin egin zioten tiro, eta bertan hilda utzi. Alderdikideek.

Lehengo lepotik burua andreak! Esana ote zioten partiduaren karneta zeukala? Egia ote zen?

-Logikoa edukitzea, ezta?

Rafael -Sanchez Mazas- txakurkumea ere ikusten zuen han, Txatxarramendin eta, putaseme halakoa, falangista alaena, hantxe aurrean baleuka, zakatzak aterako lizkio.

1936ko uztaileko estatu kolpea

Sukarrietatik Madrilera bizkor-bizkor joanda, bere burua Errepublikaren zerbitzurako eskaini zuen. Marinako eta Aireko Ministro izendatu zuten. Irailean.

Egoera tamalgarrian.

Marinakoak Francoren uretara igarotzen ari ziren, pal-palean, esan nahi baita astiro baina etenaldirik barik; hegazkinik ez zeukan apenas.

Goizean Gerrikaitz eta arratsaldean Gernika bonbardatu zuten egunean bakarra ere zegoen etsaiari aurre egiteko egoeran.

Ulertzen dut zelako ironiaz esaten zuen gure tia Juanik “Gure Prieto, gure Indalexio”. Beste Indalexio baten alaba zen bera, eta gure ama, hots, bere koinata, bezain nazionalista. Pena gure ama maketo batekin ezkondu izana, ezta?

Hegazkinek etxearen aurre-aurretik egin zuten. Itsaso aldetik erriyoan gora. Behin eta berriro. Eztanden hotsek erriyoan behera egiten zuten. Oiloak lokatu egingo zirela ematen zuen.

Etxera etorri zitzaizkion. Hurrengo egunean, ala haren hurrengoan izan zen?

-Handik atera egin behar da, esan zioten.

-Nora eroateko?

Horregatik ez arduratuko, esango jatzu esan behar danean.

Ikaratu egin zen.

Ziztuan joan ziren.

Gernikako bonbardaketa

-Kartak-eta, zer, Mentxu?

Lobari galde egingo zion.

Kartzelan preso zeukaten haren neba, Antonio Maria.

Galdames ontzian harrapatu zuten, hantxe aurrean, Matxitxako aldean izan zen batailan. Itzela izan zela diote.

-Nestorreri emon! Argazkiak gorde ondo, ezkontzakoek ez daukee peligrurik.

-Seguru zagoz? Eta honeek periodikook?

-Erretzeko. Partiduaren paperak eta, horreek be bai.

-Besteok?

-Honeek ez, horreek bai...!

Erretzekorik ez zen falta.

Galdames ontzia

Orain galdera zera litzateke, zer zela-eta gorde zituen Nikolek lehenengo senarraren gutunak, eta non, ezkonduta egon zen bitartean batez ere, esan nahi baitu Eugenio Alegriarekin ezkondurik bizi izan zen artean bazeukala gutunok non ezkatatu, edo beharbada ez zuen ezta ezkutatu ere egin behar, zein zen bien arteko intimitatea, konpontzen ote ziren ala huts egin zien zera, larruak, harremanak, mundu-ikuskerak, etxean zer zeukan nork besteari ez erakustekoa, zera, bigarren senarrak nahikoa ote zeukan itsasoko gorabeherekin, gizona tabernarakoa zen akaso, batek daki. Bide batez, Eugenio senarrak ere idatziko zion, ezta?, orduan egiten ziren itsasaldiak luzeak izaten zirelako, beste ezergatik ez bada ere, alabaina historia honetan Eugenio Alegria ere absentea da. Hartaz, ez dakigu ezer.

-Gutunen esklaba, harena, Nikole?

-Beste nork zeukan halako bildumarik, ia ehun gutun, maitasunezko berbekin, han!

-Eta gorde zituen beste zerak?

-Ixi! Ez da hori aipatzeko momentua.

Gernikako suen keak artean lainoetan nahastuta Koloniako zerak ere batzen ari ziren. Metrailadoreei Sandinderen eutsi zieten. Azken-azken ordua arte. Kanala aldean mugimendua igartzen zen. Ez ote ziren handik gauez artez bertara etorriko.

Gernikakoaren berri behingoan jakin zen.

Zer egiteko gai ez ote diren!, horrexetara laburtu zitekeen gehienen buruan zebilena.

Hori, eta Nik zer egin dot ba? Ez dot ezer egin. Ez deuste ezer egingo.

Laster sartuko zirela ziurtzat jotzen zen. Abiñara hilaren 29an iritsi ziren.

Lehenak, italianoak.

Kuarteltzat Uhagon etxea hartu zutela aditu zuen esaten. Samikolan. Inguruetako etxe ederrena, izatez palazioa zena. Kolonian ostera hantxe zebiltzan falangistak, jefe eginda.

Ikustekoak ziren kamioen ilarak, zaurituak zelan ateratzen zituzten, autoetan medikuak etortzen, erizainekin, mojak eta abadeak, anbulantziak-edo zirenak, aginduak ematen zituztenak eta a la orden erantzuten zutenak. Entzutekoak ziren burbilen laprastadak basatzan, euriaren hotsa belartzan jotzean goizaldean, tronpeta hotsak eguna argitzean, makinen burrunbak denbora guztian, mekuenak eta komo hay diosak. Eta tarteka abioren bat.

Bila etorri zitzaizkion.

Ez zuen uste etorriko zirenik.

Maiatzeko lehenetan izan zen.

Entzunda zegoen arren zelan joan ziren lehenago beste batzuen bila, zenbat ziren, bost, sei, hamaika? Nortzuk? Zereko hori be?

Ezin sinistu.

Zereko zera be eroan ebenik.

Atera etorriko zitzaizkionik?

Beharbada.

Señora, ¿tiene algo para nosotros? Ba al daukazu ezer guretzat, andrea?

Naparrak?

“Nuestra Señora de Begoña” zekarten banderan idatzita.

Bai. Gora jainkoa eta gora foruak!

¿Qué decis, requetés de mierda?

¿A que te parto la cara, falangista?

Allora...

Agintean italianoak ziren, ikusten zen.

Moruak!

Lehenengo goizean ikusi zituen. Katuak legez garbitu begiak, Kanala aldera belaunikatu eta ozen, Oxala!, Oxala!, esaten.

Eroan egin zutenik, ostera, ez zuen uste izango

Ala bai?

-Acompáñenos.

Larrinaga ezagutzekotan zegoen.

Abinako Kolonia ospitale bihurtuta

Larrinaga kartzelan Sabino Arana Goiri zelan bizi izan zen obsesioa da, bai orduko ereduzko falangisten artean eta bai oraingo are ereduzkoagoak diren haien ondorengoen multzoan ere. Horretan mugarria Diccionario para un macuto liburua izan zela esango nuke. Lehen-lehen orduko falangista izan zen harena.

Makuturako hiztegian falangista zaharrak hurrengoa dakar:

“Don Sabino murió de una indigestión sufrida como consecuencia de un banquete de Navidad que se dió en la cruel prisión donde los sicarios de España le atormentaban dejando que comiese hasta hartar.”

Hori, hasteko. Hona hemen hurrengo lerroak:

“Da gusto ver la celda donde vivía, que era como el cuarto de un hotel de primera, y que, comparada con las celdas y los bodegas de los barcos donde sufrieron prisión catolicarra (sic) los españoles de 1936, resultaba algo así como los palacios actuales de Ibni Saud al lado del barrio de las Latas.”

Lerrootan falangista nafarrak ez zuen esan noiz izan zen kartzelan Don Sabino, hori geroago eta ez guztiz artez esan zuen. Ez zuen esan lehengoan aipatu nuen kazetari emakumezko sinpatika horrek ere Bilboko egunkari serio bakarrean menuaz idatzi zuen hartan. Bigarren horrek ez bide daki menuarena -1895ekoa ala 1902koa, anderea?- faxisten klasiko bat dela, lotsatu egingo litzateke bestela. Ala ez?

“El honesto tripaundi y alucinado traidor se zampó lo que sigue en compañía de su hermano Luis y otros dos amigos, a los que la opresión española toleró que fuesen a la celda para juerguearse decorosamente con Sabino: <Entremeses, aceitunas y anchoas, ostras, sopa de chirlas, ensalada de alubias, bacalao en salsa roja, angulas, besugo, bermejuelas, merluza frita, caracoles en salsa roja, vino de Aramburuzabala, chacolí blanco, Jerez, Oporto, Chartreusse, compota de manzana, postre de pastel (pudre ruso), mazapán, turrón (Jijona y yema) y café.”

Falangistak menuaren iturria ere aipatzen du: Ramón Sierra Bustamante haren Euzkadi liburua. Ramón hori, Bilbon 1898an jaio, monarkikoa, egun serioaren jabea den komunikazio talde berekoa den El Diario Vasco egunkariko zuzendaria 1935an, Gipuzkoako Gobernadore Zibil izendatu zuten faxistek gerra hastean. Beraz, menuaz jolas egiten duelakoan Sabino Arana Goiri defuntuari ziria sartu nahi dion emakume kazetari horretaz El Diario Vascoko zuzendariaren “enborreko ezpala” dela esan dezakegu, berak orain idazten dueneko egunkaria, Bilboko egunkari serio bakarra, eta Gipuzkoakoa bestea, biak baitira jabe batenak eta betidaniko demokratak.

Diccionario para un macuto

Gezurren ereintzan goiz hasita, falangista nafarrak Sierra Bustamenteren liburutik -lehen edizioa 1941ekoa da- hurrengoa ere kopiatu zuen: “Los nacionalistas sostienen que (Sabino) contrajo en la cárcel la enfermedad que le llevó a la muerte. Es posible; pero no tendría nada de extraño que su enfermedad se iniciara el día de Navidad de 1895, despachado ese menú pantagruélico, que tuvo como remate tanta exquisita confitura 'maketa'.”

Faxistak haren jabe egin zirenean kartzelak Larrinaga izenari atxikitzen zion arren, utzia zion Sabino Arana Goiri han izan zen aldi bietan izan zena izateari; epaileek ezarritako zigorra betetzeko lekua izan zena, epailerik gabeko zigorrak betetzen hasteko lekua zen. Hasteko, diot, zeren eta handik Derioko kanposanturako ormetara, eta ormetatik gorpu zulo anonimora jaurtita burutuko baitzuten Espainiako Berriko justizia justuak aurreikusitakoa.

Epaiketak uztailean hasi ziren.

Larrinagako kartzelan Nikolek berea noiz izango zen itxaron beharko zuen. Gogoratuko ote zen lehenengo senarrarekin? Damutuko egiten ote zitzaion hari bisitan hona etorri ez izana?

Ez zegoen bakarrik.

Kolpisten paper ofizialen arabera uztailaren 31an, San Inazio eguna, 1 zk.ko Gerra Kontseilu Iraunkorra bildu zen, Bilbon, “errebeldia lagundu eta sustatzeko balizko delituengatik bideratu den larrialdiko prozedura sumarisimoa ikusteko eta erabakitzeko, hurrengoen kontra bideratu izanik delako prozedura kasu honetan:

Federico Bilbao Zabala, 50 urtekoa, ezkongabea, Susana Arrasate Avendaño, 35 urtekoa, ezkongabea, jostuna, Celia Arrasate Avendaño, 30 urtekoa, ezkondua, etxekoandrea, Nicolasa Achicallende Iturri, 56 urtekoa, alarguna -ez dio norena; salatzaileek ez zuten datua eman?-, etxekoandrea, Pedro Arrasate Erezuma, 79 urtekoa, ezkondua, arotza -Sabino Arana Goiriren testamendu ematean testigu-, eta Magdalena Tribis-Arrospe Asteinza, 30 urtekoa, ezkondua, etxekoandrea, denak ere Pedernaleseko auzotarrak. Autoen berri emanda, Fiskalaren eta Defentsaren txostenak aditurik eta prozesatuak berton direlarik. Erresultatzen da...”. 

Sinistekoa ere ez zen aditu behar zutena. Egun batzuk lehenago, 9an, alboko Busturia herriko hamabiren kontra, eurotariko hamar ezkonduak, egin zen gerra kontseiluaren berririk baldin bazeukaten, eta bazeukatelakoan lepo jokatuko nuke, jakin behar zuten zazpiri heriotza zigorra eta besteei kastigu gogorrak eman zizkietena.

Busturiako fusilatuak

“Respecto a las procesadas Elena Bajineta, Nicolas Achillande y Magdalena Tribis Arrospe no aparece más que su filiación nacionalista y que las dos primeras han hecho manifestaciones contrarias a nuestra causa durante la dominación rojo-separatista sin que se acredite que hayan realizado ningún hecho de participación en la rebelión que se persigue (…) que debemos absolver y absolvemos a ELENA BAJINETA AVENDAÑO, NICOLASA ACHICALLENDE ITURRI, PEDRO ARRASATE EREZUMA y MAGDALENA TRIBIS ARROSPE ASTEINZA del delito por el que se les sigue la presente causa, llamando la atención respectuosamente a la Autoridad Judicial por si entiende precedente interesar de la gubernativa la adopción de alguna medida de esta índole respecto de ls procesadas Bajineta, Achicallende, y Tribis-Arrospe.” 

Pedro Bilbao Zabala, Susana Arrasate Abendaño eta Cecilia Arrasate Avendaño hamabi urte eta egun bateko zigorra ezarri zitzaien, “como autores de un delito constante de auxilio a la rebelion.”

Emakumezkoen kontrako zigorrak eta errepresioa oro har ez da sinestekoa, aipatu ere egin izan delako, zein tamainatakoa izan zen.

Mundakan, gure amuma Desideria Ibinagarriaga eta haren lagun Karmen Venturoso atxilotu zituzten, eta Santoñara eraman. Amumak ez zigun esan zergatik, galdetuz gero beti erantzuten baitzigun euskara eta gaztelania nahasten zituztelako izan zela, zera, solorako bidean goardiazibilekin topatu zirela, eta gaztelaniaz galde egin zietela, eta hizkuntza hartan zekiten berba bakarrak si eta no zirela, eta si esan behar zenean no esan zutela, eta no esan behar zenean ostera si, eta hargatik eroan zituztela kartzelara. Si ala no erantzun beharreko galdera biak zein ziren ez zait gogoratzen. Pasadizoa klasikoa delakoan nago.

Amuma eta Karmen, seina hilabete Santoñan; Mundakako Casilda Garro Izagirre, hirulabete Santoñan; Eleuteria Oleaga Kalzada, hamahiru urteko kondenarekin urbete egindakoan libre irten, semea zeukalako, eta Iparraldera ihes joana; George L. Steerrek Genikako arbola liburuan aipatu zuen beste emakume Mundakar hura; testegintza galdu zaigun besteak.

Nicolasa Achicallendek, zorionez tribunalarentzako Nikole izan ez zena, libre ez zuten epaiketan absolbitu eta behingoan utzi.

Duesoko (Kantabria) presondegia

Irailaren 7an, Caferino Mendietak, lehenengo lerroetan aipatu dugun Koloniako medikuak alegia, "zegokiokeenari" idatzi zion, Nicolas Achicallende, "hirurogei urtekoa" -epaiketan berrogeita hamasei zituela esan zuten- osasun egoera gaixorik zegoela fede eman zuen, eta "pairatzen duen gaixotasunak ohean egotera behartzen duenez" etxean egon beharko zuela zioen. Egun berean utzi zuten libre.

Berrogeialdia maiatzaren hogeita laura luzatzeko asmoa omen daukate.

Astunegia?

Nor zaren da gakoa.

Inguruotan bada gaur udako etxera bisita egitera etorri denik.

Ez naiz inoren espiotzan ari.

Idazten ari naizen artean itsasoa ikusten dut lehietako batetik, eta itsasoaren eta neure etxearen artean itsasartzea pribatizatuz eraiki dituzten etxeak beste bietatik.

Nahi gaberik.

Esan dute ba, itxialdi honetako ereduzko filma Rear Window dela.

Ez niretzako.

Auzotarretako batek bart kamera jarri zuen, argi eta guzti, baratzean, gauez inguruetan zein patari ibiltzen den jakitearren.

Grabazioa ondo joan da.

Kirikolatza, bareak eta baraskiloak irentsi eta irentsi. Soinu eta guzti.

Gaur dena da Emotional Geographic.

 

Kirikolatza

Edorta Jimenez Ormaetxea

Mundaka, 2020ko apirilaren 29a