2020KO BERROGEIALDIKO EGUNEKOA (XIV)

Herrak eta gorrotoak

Jon Mirande

Telefonora nik eskatu gabe sartzen zaizkidan berrien artean, goizaldean, COVID19k kutsaturik hil den batena, izan-abizen eta guzti. Bere legezkotasuna -legimitatea- abizenetan eta are odol kidetasunean sustraiturik omen daukan Espainiako Monarkiakoa da -letra larriz-, hala edo zelan, hildako hori. Egungo Espainiako Errege denaren lehengusina, antza, auskalo Borboitarrekin. Izenik ez dut idatzi nahi, egunotan etxean sartuta bizi-eta ez dakidan gerta horiek honen goiz tekleatzeak hatzetan, eskuetan, eskumuturretan, besoetan, nik dakit ba non ez, kalteren bat gerta ez dakidan. Itxuraz beste batzuei Sabino Arana aipatu baino ez-eta gertatzen zaienaren antzera. Ez zaio ba buelta gutxi eman abizenen kontuari, maketoen inbasioari eta abarrei. Gure aitak, gaztetako anarkismotik jauzi eginez bizi izan zen azken hauteskundeetan EAJri eman zion botoa. Horra preso lan behartuetara kondenatuak, langile arrunt esplotatuak, andaluzak -eta abar-, nondik pasatu zuen fundatzailearen doktrina. Pentsatu nahi dut gure ama muinetaraino gerra aurreko jeltzaleak zerikusia izan zuela. Beldurrak ere izango bere zuen eragina. Tejerorena izanda ez luzera hil ziren biak.

Harira!

Abiñagako ermitan -zilegi bekit inguru osoari Abiñaga esatea, halaxe egin dezadan aholkatu didatenez gero- 1900eko otsailaren bian goizeko zortzietarako bildu ziren haien artean bazen bat abizena aldaturik zeukana. Luis Arana, Koldobika, haren emazteak. Eguaraz abizena jarri zion bere buruari, lehengoaren ordez. Euskaldunagoa zelakoan. Bestela beste denak ehunetik gora apelidu basko-jator. Tamalez ez zeuden hainbeste apelidudun denak han.

Esan bezala, Atxikallende Yturri haiek zazpi seme-alaba ziren. Jaiotzaren ordenan bigarren umea zen Francisco, 1896an hila zen. Laugarren umea zen Pia, hamalau urterekin hil zen. Bosgarrena, Gabriel, 1867an jaioa, bizirik zen arren ez zen ezkontzan izan. Lehengoa eta laugarrena geratzen ziren: Gregoria eta Mónica. Hartara gonbidatua nagusia izan zen, Gregoria, 1857 jaioa eta 1885an, Sukarrietan bertan, Julián Ugalde Mendozarekin ezkondua.

ABIÑAKO ERMITA

Orain arteko hau kontatu izana ez dut hala dela-eta kontatu, datuak ematearren-edo. Sakoneko kontu birengatik kontatu dut Nikoleren etxekoena. Lehena, ikus dezagun zein erraz edo, nahiago bada, zein gazterik hiltzen ziren orduan seme-alabak. Aranatarrek eurek bazuten horretan eskarmenturik.

Lehenengo umea ama erditzean hil zen; Nicomedes Dolores izena jarri zioten, post mortem. Bigarrena jaio eta hamabost egunera hil zen; Tiburcia Ramona bataiatu zuten. Hurrengoa, Lucila, 1845an jaio eta 1893an hil zen, tira! Hurrengoa, Francisca, 1847an jaio eta 1922an hil zen. 1851n jaio zen Juan, eta 1882an hil. Paulina 1859an jaio zen, eta 1921ean hil; ezkontzan izan zen, hurrengoa eta azkena zen beste Arana Goiri harekin, Luisekin.

Heriok sartu-irten ugari egin zituen etxe bietan, Abandokoan eta Sukarrietakoan. Sabinok eta Nikolek haren itzala txitean-pitean ikusten zuten, esku-hutsik sartu eta norbaitekin irteten.

Esan beharrekoa da hau, egunotan Herioren jantzi berri, ez hain berri, beldurgarri, ez hain beldurgarri, halako batekin etorri baitzaigu.

Horiez gain, Sabino bera, bere berrogeialdikoa igarota zegoen. Eta ez nolanahikoa. 1881eko ekainaren hamaseian azken olioak igurtzi zizkioten, hantxe hilko zelakoan, ustez hetika -tisia- zen gaixotasun azkar-bizkorrak jota. Hurrengo urte bietan, ikasketak bertan behera utzita, etxean konfinaturik bizi izan zela esan daiteke. Eta 1883an, aita hiltzean, ikteriziak jo zuen.

Ez zela ondo sentitu ezkontzako egun hartan? Eta noiz sentitu zen ba ondo gizona? Hartan behintzat berak nahi izan zituenak ziren han bere ondoan. Mónica, esaterako, ez zegoen. Eta hain zuzen ere horixe, familiaren trapu zikinak hartan ere gakoan eskegi zirela adieraztea izan da sarrerako guztiaren bigarren motiboa.

Ez zegoen ereduzko familiarik. Bazen herra, herra nahikoa zaharra. Gorrotoa ez esatearren. Herra eta gorrotoa, gorrotoa eta herra, ez ditu elkarren sinonimotzat jotzen. Bestalde ezin dena hitzen bidez adierazi. Sabino Aranak Abiñaga zapaldu eta hartan ostatu hartu zuen kasik egun berean ernaldu zela izenik ematen ez dakigun zera, gero sekula ihartuko ez zen pozoi-landarea.

Sabino Aranak Abiñagan egin zituen lehen bost hilabeteetan femme de chambre -gizonak polito jakin behar zuen frantsesez, Baionan ikasi baitzuen- harekin maitemindurik -Mónicaren beraren ondorengoen araberako ahozko iturriekin bat beti ere-, hura berriz handik ez luzera beste batekin ezkondurik eta azkenean ume baten ama eginik, ez zuten ezkontzara gonbidatu. Herra eta gorroto hitzak aipatu ditugu, ostera, eta azalpena merezi dute.

BAIONA

Herraren aipamenik literalena 1899ko azaroaren batean Sabinok Nikoleri egindako gutunean dago. Dirudienez gutuna emaztegaiak igorri dion azkenari erantzunez dator eta, esan dezadan, bide batez, horrelakoxe zeharkako aipamenei esker ari garela absentearen erretratua egiten, hots, badirela jakin badakigun baina irakurtzerik ez daukagun gutunei buruzko aipamenoi esker.

Badirudi urriaren hogeita hamarra baino lehenago, bezperan ziurrenik, Sabin-i egindako gutun bietako batean behintzat Nikolek senargaiari Gregoria ahizparen planei buruz galde egin ziola, eta horri hark hurrengo egunean erantzun ziola esanez “Sukarrietan zer jazotzen den esateko diostazu?”. Gaztelaniaz. “¿Tanto te apura el saber si Gregoria ha ido á vivir á la casa nueva ó no?”

Gutunaren jarraipena unetxo batez bazterturik gera gaitezen aipamen horren oihartzuna aditzera.

Badirudi Abiñako etxauntzatik aparte beste etxe bat eraiki zuela hangoetariko norbaitek, Gregoriaren senar Julianek beharbada. Beharko. Abiñako alabetako bi, Gregoria eta Mónica, ezkonduak izateaz gainera, seme-alabak ere bazituzten eta. Gorde diren argazkietan ikusten da Abiñako etxe nagusia eta hari atxikirik beste bat. Hori ote zen etxe berria? Ikusiko da, ez daukat argi. Dena dela logikoa ere bazen ezkonduek etxea nahi izatea, baita Sabinok eta Nikolek ere, aipatzen ari garen gutunean dioenarekin bat: “¿Se te ha ocurrido que prodíamos vivir nosotros en ella hasta concluir la casa?”

Badirudi Nikole eta Sabino beren artean aipatzen ari ziren etxe berria norbaitek -Gregoriak eta senarrak, Julianek?-, Busturiako Axpe auzunean egin zuena ere izan zitekeela.

Bide batez, anaiak egin behar zien txalet-tzar hura, hemen jada aipatua bera, eraikitzen hasita ere ez zeudelakoan nago, baina tira. Gutunari ekinez, Sabinok hemen lehenago aipatu dugun susmo bat berresten digu gutuneko hurrengo lerroetan: “Pero ya te dije en mi última que no voy á preguntarte nada, pues a ninguna pregunta me contestas. Casi dudo que de que entiendas mis cartas. Si las entiendes, eres lo más notable que puede hallarse -azken hori, egia, ez zen Sukarrietako aldeana batentzakoa-, pues no me contestas, y así la mayor parte de mis cartas resultan imbéciles.”

Ildo beretik zetorren gizonaren hurrengo gutuna, azaroaren batekoa, halaxe hasten dena: “Mi muy graciosa Nikole: Anoche al venir a cenar me encontré con tu chistosa carta”. Hurrengo lerroak Nikoleren azken gutunaren edukiaz hitz egiten digu: “Conque ¿tus deseos de saber si tu hermana Gregoria ha mudado de casa eran porque la quieres mucho, eh? ¿No será porque quieres poco á Mónica”

Zorrotz ari zitzaion senargaia. Bada, are zorrotzago da, eta Nikoleren barrunbeetan sakonagorakora doana, horren ostean zetorrena. Luzeago da baina, merezi du:

“Algo ha debido de llegar a tus oídos y debes de saber tú, corderito mío, que el panadero quiere tomar la casa de Gregori, para lo cual le ha pedido que le haya (sic) un horno en la planta baja. Pues te advierto una cosa: corona, y es que si la panadera -Mónica- va a vivir a la casa nueva casi tendrá mejor casa que la nuestra y así ella aparecerá una señora, mientras que tú parecerás lo que eres: una pobre aldeana”.

Burrundararen ostean, Sabinoren eztena Nikoleri igartzen dizkion sentimenduen bihotzera doa, zizt!

“Sin duda a tí te importa poco casarte pronto conmigo: lo que te importa es que no sea la panadera la que vaya a vivir a la nueva casa. ¿No es así, Nikotxu?”

Horra ahizpen arteko herra agirira ekarrita. Agiriagorakoa gutunean aurrera egin ahala: “Pues bien, angelito mío: no debes guardar rencor á nadie, que es cosa muy fea, que es cosa que Dios prohibe y castiga, y es cosa impropia de un corazón noble y bondadoso como el tuyo”.

Gaitz egiten da bereiztea zer duten hitzok ironiatik, zer egia zintzotik. Nikole mindurik dena, ondo daki Sabinok: “Si Mónica nos ha hecho mucho daño y no te quiere como hermana, súfrelo con paciencia (…), perdona á tu hermana y pide á Dios que la perdone y que la haga muy buena y feliz.”. Eta geroago, beste hau: “y que Mónica vaya á vivir a la nueva casa y alégrate de ello”. Eta otoi egiteko diotso: “(...) un Abe Marija, para que Mónica se haga muy rica, muy rica”.

Gutuna osorik jarraian irakurtzekoa da, Sabinok orduko ohiturez, hala nola gazteek kalean elkar gerritik hartzeaz-eta besteak beste, luze hitz egiten baitu. Errematerako azkenean hitzok idatzi zituen: “No les acostumbran á juzgar seriamente el asunto y los dejan abandonados á su instinto natural -gurasoek ezkontzari buruz seme-alabekin hitzik ez egiteaz ari zen-, y bien sabemos que la naturaleza humana está, por su primer pecado, inclinada al mal.”

Bilbo 1900ean

Ez zegoen Mónica gonbidatzerik. Ez zedin gerta bazkalostera iristerako agerira etortzea, ezkontza askotan ohi bezala, herrak, gorrotoak, zor zantarrak izaten diren zor zaharrak, ezin ikusiak, gaizki ulertuak eta sekula ez-barkatuak eta liskarretarako bide izaten diren halako besteak. Gerta izan zitekeen halakorik, auskalo, ezkontzara Gregori gonbidatuta ere, huraxe izan baitzen, ezin beste ahizparik izan, goizeko zortzietako hartara gonbidaturik zegoen ahizpa.

Gregoria, mendea amaitu baino lehenago, geroagokoak ezin egoera honetan kontsultatu, bost seme-alabaren ama zen. Bostak Busturiako Axpen bataiatuak, han ote zeukaten “etxe berria”? Baietz dirudi, laster ikusiko dugunarekin bat. Oraingoz esan dezagun hirugarren semeari, 1898ko ekainaren 23an jaio bera, Sabino izena ipini ziotela, eta ez dakidala kasualitate hutsez ala ordurako Sabino handia, Bilbokoa, hango lursail bi erosita zegoelako izan zen. Ala etxeko ezkongabe bietako batekin ezkontzeko asmoaren berri inguruetan bazekitelako izan zen izenarena? Ala ez ote zen motibo biengatik izan?

Batek daki.

Dena dela ez zen harrigarria izango. Mónicarekin ere baketzekoak egin zituen Gregoriak, Sabinok Nikoleri beste gutun batean azaldu zionarekin bat: “De Abiña he ido á ver Gregori y Sabintxu. Este estaba durmiendo. Según me ha dicho Gregori, arrienda la casa al panadero por 55 duros anuales. El coste del horno pagarán á medias. La casa con horno y todo, les vendrá á costar á Gregori unas 5.000 pesetas. De manera que vendrá á ganar justamente el 5,50 por 100: euneko bost eta erdija. Es bastante sacar para propiedad de aldea”.

Beraz, Abiñatik Gregori eta Sabintxu ikustera joan baldin bazen, seinale Gregori ez zela lehenengo hartan bizi. “Etxe berria” Axpekoa zen. Mónicaren lau seme-alabak hartan jaio ziren. Gero, esan bezala, Cardiffera aldatu zen familia osoa.

Axpeko Auzoa (1915)

Harrez gero elkarren enetik aldendurik ahizpak, agur herra eta gorroto bideei.

Haziak ereinda zeuden, horregatik.

Ahozkoan iraun egin du orduko esamesen batek edo bestek.

Gurago izan omen zuen Sabinok Mónica Nikole baino, baina, zera, nahi ez bilbainitoarekin aldeana zaharrenak.

Edonola ere behin Nikolerekin ezkonduko zela erabakita ez zirudien Sabino esku-liburuetara pasatzea mereziko lukeen senargai-eredutik aldentzeko asmorik zeukanik. Aipatu dugun azken gutun horretan konejuei buruz hitz egiten zion, bihotzetik bihotzera bezala:

“Los dos conejos se han escapado de la isla. Al uno lo atraparon los de Santarena -hango gertuko etxaldea- y lo comieron tranquilamente. ¡Que buenos amigos son los de ese caserio! Al otro lo encontraron los perros de Marcos, yendo éste de caza, y recibió un tiro”.

Errukigarria ahots pasibo hori konejuaren heriotza bortitza aipatzeko. Eta hala ere agintzaile azken lerroan gizona: “Para el Gabon vendrás á casa. Así se lo he dicho á tu madre.”

Ordu honetan, 12:15, Mundakako txistulari ezaguna etxeko leihoak zabalik txistua jotzen hango beste aldeko frontean. Errepertoriokoak. Bejondeiola!

Gregoria zeremonian izan zen.

Sukarrietan egin zen haren ostean tartetxo bat igarotzen utzita bazkaria egin zuten. Ezkontzakoak beranduenez jota bederatzietan amaituta eta orduko ohitura zena betez bazkaria eguerdian izan baldin bazen, hiru ordu zeuzkaten. Lehenagokoetan esan legez haraino bolanderak eta txupinak su eta fuego jaurtiz joan zen Luis anaia, Koldobika.

Hark ere ereinda bide zeukan herraren hazia. Lehenengoetan ezkontzaren aurka arreba bezala grinatsu agertu ostean, ordurako anaiarekin bakea eginda zegoela eman arren. Bestela ea ba noren ahotik irten ziren Nikoleri buruz senarra hil ostean zabaldu ziren faltsukeriak.

Bazkaria baketsua izan zenetz, ez dakit. Non izan zen ere ez da geratu idatzirik. Nire ustez Txatxarramendin izan zen. Karlisten ohitura zen San Roke egunean Gernikan biltzea eta ekitaldi politikoen ostean bazkaltzera hara joatea.

Txatxarramendiko hotela eta osagarriak 1896an amaitu zituzten egiten. Jabea Gandarias huraxe zen. Sabino Aranaren aurkari zuzena politikagintzan, harenera joan ote zen ezkonberria ezteietako lehenengo eguerdian. Madozen hiztegiaren arabera XIX. Mendea aldera erdi aldera “benta” zeukan eta, uste izatekoa da mendearen azken aldera, trenarekin eta turismo-usadio berriekin, ez zela non ezkontzako bazkaria egin falta izango. Parajearen ederra orduan!

Txatxarramendi 1900 urte aldera

Gogoa egiten zait haraxe joateko. Txatxarramendira derrigorrezko etxean egote honek hari egin bide dizkion mesedeak ikustearren.

Bego.

Asko gara munduan. Naturaren kontuak egiteko Txatxarramendi inguruan pertsona bakoitza bat, edo bi, edo hiru, edo lau, edo bost, edo batek zenbat izaten da.

Bertan bizi dena, bat bakarra dena. Urtean zehar Bilbon eta udaldian han bizi dena, herrialdearen antolamenduaren aldetik bi dena. Urtean zehar Bilbon, negualdian tarteka eski-lekuan eta udaldian bizi dena, naturaren eta herrialdearen antolamenduaren aldetik bi eta hiru dena. Hiru izanik lau izatera igarotzen dena, tarteka asteburuak estranjeri aldean pasatzen dituelako. Ea abar. 19 Adarbirusa? Laborategitako asmakeria? Ez adarrik jo! Ikusiko duzue horrenak igarota gero berriro larrupe berean bi-hiru-lau-bost direnak -baita ere makien aldetik: autoa, 4x4koa, ur-motorra eta itsasontzitxoa atunetarako, adibidez- beren jaujau! mundura itzultzen direnean.

Zeren eta irudi baitu honen ostean pobreak pobreago eta aberatsak zein aberats gurakoak, larrupe berean lau diren horiek, lehengora itzuliko direla. Hainbeste mezu ergel sareetan, oraindik ez dut ikusi “damu naiz” dioenik, aberats txaletero natura hondatzaile urdaibaiero bakar bat ere ez dut aditu “zer egin dugu?” esaten.

“Izaitetik hek bezala / Ortzi jaunak zaint' nazala”.

Gaur Mirande tokatzen da.

Edorta Jimenez Ormaetxea

Mundaka, 2002ko martxoaren 28a.