2020KO BERROGEIALDIKO EGUNEKOA (XIII)

Salvador Etxeita

Alternatiboen ezkontza

Gogoan daukat Demikuko ezkontza. Ezkontideak, jonki ohiak. Ermitan baina. Eta abadea, progrea. Gurasorik ez zen etorri. Batek ama zeukan bizirik. Beata hutsa, gazteri alargundua. Besteak ere bizirik ama zeukalakoan nago.

Arratsean izan zen. Demiku non den ez dakienarentzat, Mundaka eta Bermeo arteko harako muinoan, itsasoa ikusteko apartekoa lekua. Udalerriz auzunea Bermeo da, eta Elizaz Mundaka. Halaxe, Mundakan abade zegoen Javier izan zen zeremonia bideratu zuena. Kanpotik jarraitu nuen, tarteka.

Ez daukat gogoan han izan ginenetako zenbat eroan zituen handi ez luzera beste VIH orduko Herriaren Etsaiak. Txitxo daukat gogoan, zein roilo ona zeukan. Ikusi egin nuen, kasualitate hutsez ikusi ere, etxetik anbulantziara eroaten.

Elkar agurtu ginen.

Eskua luzatu nion.

Oraingo honetan Ezan izango genukeen halakorik egin.

Beste batzuk astiroago joan ziren. Eta niretzat modu isilagoan, ez bainituen handik aurrera askotan ikusi. Ez eta gau hartan edertasun itsugarri bat erakutsi zidan hura ere.

Nahi izan zuen. Jakin nezan zer zeukan.

Behin batekoa baino izan ez zen hartaz ere naiz ahaztu. Egiptoko harrietan zizelkatu edo ebaki zituzten perfekzioek, hari ostuak dirudite.

VIH harenak argi utzi zigun garrantzikoena zera izan zen, sistema honek, kapitalismoak ez duela bihotzik. Handik hona ez diote organo horren transplanterik egin-eta -nondik, zein beste sistematatik? Kubako medikuen irudiak Italiara iristen iritsi zaizkit, hunkigarriak!-, sistema honek bihozgabe segitzen du, orain globalizazio bezalako globo-hitzekin entretenituz bihotz oneko jende jostariak.

Esango nuke bihotza zela abade hark, Mundakan gazteen artean arrakasta izan zuena ni neu nerabea nintzelarik, maizen erabiltzen zuen hitza.

Bizi da oraindino abadea.

Abade progreak jada federik gabeko kristau bataiatu progreak ermitetan ezkontzera makurtzen, egokitzen?, ziren. Azken batean artaldeko galduak elizaren abarora itzultzea zen. Iluntze batez baino ez bazen ere. Ereintza.

Demikuko ermita

Bada, iragan mendeko 60ko hamarkadan modan jarri zena egitekotan ziren Sabino Policarpo Arana Goiri eta Nicolasa Achicallende Yturri. Ermitatxo batean ezkontzea. Ermitatxo pribatua gainera.

Tradizioak dioenez, eukalipto ale bat landatu zuten.

Ez zaitezte ikustera joan.

Duela urte gutxi batzuk bota dute.

Nork, aurrerago kontatuko dut, ez baita sinistekoa.

Kontatzen ari naizen bezala ez zen erraza izan ezkontzarena. Ezin konta ahala oztopo behar izan zuten gainditu. Lehena Sabinok berak Nikoleren apeliduarekin ukan zuena. Lehenengoetan ez zion euskarazko jator garbia izan. Allende hura!

Zorionez hori ez zen abizenaren jatorrian zegoen Atxika etxearen historiari loturiko huskeria bat baino. Zera, ba omen zen Errigoitin Atxika izeneko etxea baina, beste Atxika bat bazenez, harago-edo, harago hori “allende” itzulirik erdaltzale halakoek, Atxikallende egin bide zuten. Emaztegaiaren erroetan ibili zen Sabino egia sakonaren bila, eta halaxe topatu zizkion Nikoleri ehun eta hogeitaka erro euskaldun.

Aberriaren lurretan sustrai ezin bikainagoetatik ernaldua zen lore hura.

Edonola ere kontua ez zegoen guztiz garbi. Atxika-allende, ez al zen mistoa?

Bai. Eta? Hona zer ziotson Sabinok Arantzadiri orain artekoan hamaika aldiz aipatu dugun gutunean, hain da-eta argigarria delako gutuna:

“Acordado estaba en el partido nacionalista de acá que los mixtos se han de tener por puros euskéricos para los efectos de clasificación de los individuos: pero así y todo estaba yo muy intranquilo. Me propuse recorrer los libros de bautizados antes de que transcendiera al público...”

“Bizkaian bakana den apelidua”, halaxe esan zuen Atxika hartaz Maisuak.

ERRIGOITI

Ezkontza noiz egin lotzea ere ez zen erraza izan, esanda nago. Badirudi halako batean Nikole zuzen-zuzenean galdetzen ausartu zitzaiola, Sabinok erantzunez hurrengo idatzi baitzion azaroaren seian, “Nikole mía” sarreraren ostean:

“He recibido tu carta de ayer. ¿Quieres, pues, que te diga cuando (sic) se va á casar Sabin? Ahora mismo te lo diré. Si Dios quiere, Sabin se casará tres o cuatro semanas después que Nikole salga del colegio (…) Saldrá cuando haya aprendido bien la Doctrina Cristiana, á leer bien, á escribir con facilidad, á tratar á las gentes, á hacer cuentas y á remendar bien la ropa”.

Beterik zegoelako ikasketa programa, eta erabat beterik ez bazen ere gaixorik zegoelako Pygmalion, zergatik ere izan zen, ezkontzaren eguna, esan bezala, erabakita zegoen. Urtarrilaren zazpian, hamalauan eta hogeita batean, hirurak igandeak, proklamak argiratu ziren, Abandon eta Sukarrietan, bietan.

Adituta nago proklamak esaten Mundakako elizan. Niri neuri dardara moduko bat eragiten zidaten, hain begitantzen zitzaizkidan solemneak.

“Halako eta halako ezkontzekotan direla eta inork horrekin eragozpenik edo horren kontrakorik izan, eduki edo jakin baleza...”

Irudi zuen hangoen artean norbait zutundu eta esango zuela: Neuk!

Hargatik dardara. Eta hizkuntzaren beraren solemnetasunagatik.

Erdaraz izaten ziren proklamok, jakina.

Gabon jaietarako Pygmalion libre zegoen.

Libre-edo.

Hogeita hiruan hura eta bere Higgins partikularra Loiolara joan ziren, exerzizio laburrak egitera. Hiru Egunekoa, triduoa, egitera. Trenez, agi denez.

Bilboko Atxurin hartuta trena, Zumaiara, eta Zumaian zalgurdia edo bestela diligentzia hartua, Loiolara. Artean eraiki gabe Urolako trena, 1920an inauguratua.

Elkarrekin bidaiatuz eta ostatu hartuz hala ibiltzen zirelarik ezin egiazkoagoa zirudien Arantzadiri zorioneko gutun hartan esan ziona, alegia, “nada nuevo nos traera a nosotros el matrimonio como no sea lo que Dios sólo por este sacramento permite y ama”.

Bost aste falta ziren hartarako.

Atxuriko geltokia

Konpondu beharreko beste alderdi bat abadearena zen. Ezkontza Nikoleri zegokion parrokian egitekoa izan balitz, Sukarrietako Ander Deunaren elizan alegia, edo bestela Sabinori zegokion hartan, San Bixente -egun Done Bikandi!- parrokian hain zuzen, arazorik ez. Ermita hartan, baina. Nongo distopia zen hura? Ez ziren XX. mendeko 60ko hamarkadan bizi.

Hariak mugitu beharko ziren. Bateko eta besteko presbiteroek ermitan egiteko baimena eman beharko zuten, argituko beharko zen ermitak bazeukanetz ostia-ogia Kristoren odol eta haragi bilakarazteko -ez nabil adarra jotzen- ezinbestekoa zen harria, aldareko harria, “ara” deritzotena, inskripziorako paperak eta liburuak bertara eraman beharko ziren edo bestela zeremoniaren ostean parrokiara joan, ez zen bideratu beharrekorik falta.

Serapin Albizuri abade alderdikideari idatzi zion. Ezkontzako abadea izateko eskatuz eta eguna aipatuz: otsailaren bia, goizeko zortzietan.

Katolikotasunaren aginduak ezagutu ezean orduari, goizeko zortziak, egungo beste ikuspegi batzuetatik begiratuz zorakeria iritz dakioke. Alabaina, ezkongaiek ezkontza-mezan komunioa egin beharra zeukaten, eta komunioa egiteko zenbait ordu barautan egin beharra zegoen. Mokadurik egin gabe eta, estuenek, urik ere edan gabe hartu ohi zuten Kristo berragituaren odola eta haragia zen ogi legamiagabe -ostia- hura. 1900. urtean komunioa egin aurreko baraualdia gauerdian hastan zen, hau da, aurreko eguneko hamabietan. Eta egon ere kontakizun honetan 1900ean gaude. Ezkontzaren orduaren berri ematen dioneko gutuna urte horretako 22koa da. Ezkontza egunerako hamar egun falta eta abaderik ez oraindino. Eta dirudienez galde egindako Albizuri haren aldetik ezetza hartu zuen. Norengana jo? Zamudio-Arteagara, dirudienez.

Serapin Albizuriren liburua

Abadearena senargaiak noizko eduki zuen lotuta, ez dakit. Zazpi egun lehenago? Goitik jota hori. Ezkontzarako bost egun falta zirelarik, urtarrilaren 28an, ezkongaiak Bilbon ziren, eta hantxe ospatu zuten Sabinoren urtebetetzea, 26an izana. Azken horretan Loiolan ziren. Hiru Egunekoa egiten. Hartan zirelarik konpondu ote zuten auzia?

Senargaiek ezkontza bezperetan izan ohi dituzten nerbioak, hutsaren hurrengoak bikoteak izan zitzakeenen aldean.

Zeremonian abade egon zenaren izena ez da gorde.

“El cura de Arteaga”, idazten dute biografoek, kito.

Jakitekoa litzateke Gautegiz-Arteagan zenbat abade ziren 1900ean. Beti aipatu izan den Arteaga horixe balitz, Arratikoa barik.

Topatu dut nor egon zen Arratikoan abade urte hartan, San Martin parrokian: Domingo Ignacio Abona. Bestean, jai artxiboetan. Historiarako izen bat litzateke.

Norbaitek haur irakurriz gero, noski. Osalanekoek, ez du ematen. Aldamioetan gaur eguerdian bi ari dira, soldadurak egiten.

Interneten bidez Bizkaiko Foru Agiritegian barrandatuz atera ahal izan dudana hutsaren hurrengoa izan da, zorionak dena dela nire buruari -Zorionak, Jimenez jauna!-, ahaleginagatik. Berrogeialdiko denbora-pasak.

 

Gautegiz-Arteagako Eliza

Abadearena konpondurik, alternatiboen ezkontzarako aita-ama bitxiak beharko ziren, hartan ez zegoen hippyena egiterik, ezta nahi ere.

Senargaiak, amarik ez-eta, amabitxitzako arrebetako bat har zezakeen. Halaxe egin zuen. Bizi zitzaizkion arreba bien artean, Francisca eta Paulina, berau, gazteena, izan zen hautatua.

Emaztegaiek aita hartu ohi zuten aitabitxitzat. Ari garen kasu honetan ostera horren aldeko hautua egitea arriskutsua bide zen. “Pozaren pozaz” -Sabinok halaxe esan zion gaztelaniaz Arantzadi 1900eko urriaren 10eko hartan- “ez zuten ahoa itxita eusten jakingo”. Beraz, hobe ezer ez esatea eta, horretarako ezin aita-ama bitxi izango zirela esan.

Noiz arte eutsi ahal izango zioten hainbesteko sekretuari ezkongaiek?

Niloren aita-amek, eta era berean etxeko besteek ere, ezkontzaren goizean bertan jakin zuten, behiak jetzi ondoren edo, zeremonia handik gutxira izatekoa zela. Zortzietan.

-Zortziretan, ene bada! Eta zer ordu da, ba?

Ezin, bada, aitabitxi Nikoleren aitak egin. Eta ez zeukan nebarik. Zer egin?

Aitabitxia Luis izan zen, anaiak ordurako Koldobika bihurtua.

Horiez gain, Nikoleren ahizpetariko bat -hiru zituen eta, gero esango dut zein-, lehengusina bat eta Sabinoren lau loba izan ziren Abiñako San Antonio ermitan Kandelari egunean goizeko zortzietan. Goizegi? Baraurik egon beharraren aldetik baita berandu ere. Halandabe eskerrak. Senargaiari ez zitzaion-eta erraza izan egun hartako goizaldean jagitea. Bezperan makal sentitu omen zen, baita emaztegaia ere. Hotzeria larria, egun trankazoa esaten diotena.

“Al volver de Bilbao acá la víspera de la boda me sentí malo en el tren, de suerte que no me senté a la mesa a cenar con mi novia, mis hermanos y sobrinos. Ya tenía el trancazo a cuestas: por lo aparatoso de los primeros síntomas (nauseas fuertes) más parecía tifus o catarro gástrico”.

Bilbo-SukarrietaTrena

Zenbatekoa Bilbo-Sukarrieta tartea? 1908an, eta uste izatekoa da lehenago ere, Correo trenak ordubete eta hiru laurden eta mistoak ordu bi eta minutu bi behar izaten zuten. Pentsa trenean larrituz gero. Harritzekoa ez zena. Haiena bai aztoramena eta zorabioa.

Ezkontzarako jantziak isilpean ekarri zituzten. Larri sentiarazi zuen tren harexetan ziurrenik. Azken trena 19:15ean izaten zen eta, pentsa negu gorrian, berokuntza sistema kontrolaezin harekin. Hori ez bazen aurrekoan izan, Bilbon 14.24an abiatzen zen arratsaldekoan. Ala goizeko bietako batean izan zen? Jantziak isilpean ekarri zituzten, bada, “emaztearen etxera” -azaldu zion Arantzadiri 1900eko urriaren 10ean egindako gutunean-; “hantxe jantzi ginen, eta inor ez zen ohartu harik eta aktoa amaiturik egon zen arte”.

Ordutegiak

Ezkontzaren emozioa tarteko izanik ere Sabinok ez zuen onera egin.

“Ezkontzaren eguna tenteldu eman nuen, burua hutsik baneukan bezala”, aitortu zion Arantzadiri. Tenperaturak Bilbon 20º eta 1º -itzalpean- artekoak izaten ari ziren otsaileko hasiera hartan. Ermita ondoan goizeko zortzietan hurbilago egongo ziren 1º hartatik bestetik baino.

Arantzadi berari esan zion hurrengoa ere:

“Beste ahaide batzuei eta lagun hurko batzuei ez dizkiegu honelakoetan ohikoak diren abisuak helarazi. Horietako batzuk tintontziaren uztearen beldur nintzen. Senideren bat edo beste haserretu egin zitzaidan. Lagunetako batzuek ostera opariak egin zizkidaten, abisua hartu ez izan arren”.

Arantzadiri 1900eko urriko hamar hartan eginiko gutunean Sabino Arana alternatiboa bere hoberena ematen ageri zen. “Creí, como siempre, que en estas cosas debe romperse con la rutina y moda, y ajustarse a la razón, y por esto omití el aviso”.

Iragan mendeko hirurogeiko hamarkadan indar hartuz joan zen joera haren aitzindaritzat jo litezke hitzok. Askok eta askok sina zitzaketen, gehien-gehienek esan egiten zituzten.

Beste motiborik ere bazeukan Sabino Aranak hala erdi edo oso ezkutuan ibiltzeko.

“Sukarrietara itzuli ginen -ziotson Arantzadiri-, bazkaltzera, kohetez eta txupinez zeruko hegazti guztiak izutuz. Bitxia zen Luis han ikustea, txisteraz eta lebitaz, koheteak botatzen. Banekien nik asko zirela Gernika, Mundaka eta Bermeon ikustera etortzeko asmoa zeukatenak, ikustearren zelan ezkontzen nintzen aldeana batekin, eta ez nien gustua egin gura izan”.

Erabaki gogorra Sabino Aranera.

Mundakan zeukan alderdiak bere lehenengo alkatea, 1899 maiatzaren 14ko hauteskundeei esker hautatua. Salvador Etxeita, Jose Manuel Etxeita kapitain idazlearen seme bakarra, horra. Edo harekin batera lehenengo Bizkia Buru Batzarrekoa izan Fabián Ispizua beste mundakarraz. Eta ezta horiek ere. Zer esan bada Arriandiagaz eta besteez. Aingeru Zabala eta Arteagoko bost zinegotziaz. Edo Bermeoko beste bostez.

Hura benetan, ezkontza alternatiboa izan zen.

Halandabe izan ziren ezkontza haren beste inguruabar eta nondik norakoetan tradizio-tradiziokoak ziren beste gorabehera batzuk. Esaterako, haserrekuntzak eta bekaizkeriak.

DYAko Ambulantzia

Bostak jota. Balkoira irten naiz. Udaltzaina hortxe, bidegurutzean, zutunik; autoko argi birakariak piztuta. DYAko ibilgailu bitxi bat, txikia. Horren ostean beste bat; gaixoak mugitzekoa, ez da anbulantzia ohikoa, handiagoa baino. Egoitza iristeko zer egin behar duen esan dio Andonik, udaltzainak, txoferrari.

Berrogeialdiko mugida gogorrak etxe parean.

Ez dira gogorrenak, inondik ere, ez naiz kexatzen.

Zera da, lehiotik begiratuta itsasoa gaur hain dagoela eder, elizako kanpaidorre neogotikoa hain dotore eta han bestaldean tenisean ari diren biak hain John Cheever-en narrazioren batean bezala, ze munduak mundu ez dela ematen du. Hain gitxi gara! Udaltzaina, hari parean geratu zaizkion auto bietako txoferrak, tenisean ari direnak, aldamikoak eta ni neu.

Balkoira itzuli naiz.

Orain Andoni eta biok baino ez gara. Desagertu dira besteak.

Berriro joango naiz balkoira.

Ziur nago udan Andonik isunen bat edo beste barkatuko didala.

Orain kuxkuxean legez egiten diodan konpainia eskertuz.

Ez dut anbulantziarik zenbatu nahi. Orain arte sei, uste dut.

Edorta Jimenez Ormaetxea

Mundaka, 2020ko martxoaren 27a