2020KO BERROGEIALDIKO EGUNEKOA (XII)

Printemps (Paris)

Parisekoak

Bart guasapak su hartu zuen, esaten dena. Herrian ditugun egoitza bietako bat Covid16 deritzonak jotakoak hartzeko egokitu behar dutela diote. Hartan diren egoiliarrak, berriz, ondoko herriko bestera eroango omen dituzte. Goizaldeko bostetan, gaur, egoiliarrekin batera egoitzako langileak ere joango direla esanez guasapa. “Izua atean” egoerara iritsi garela da gure zerrendako guasapetan idatzi dutenei igarri diedana. Lafayette ttippiaren armadore dabilen anaiari deitu behar diot.

Bitartean beste mezu batzuk iristen dira. Batek dio berak daukala, bai?, gripe hau hogeita lau ordutan gainditzeko formula, ez dakit nondik nora zabaltzen dituzten lagunek horrelakoak. Egia balitz, zertan dira gobernuak? Harpidetuta nagoen egunkari bietako batek pandemiaren balizko zabalkundeak milioika heriotza eragin dezakeela dio. 1918ko hark bezala.

Hark bigarrenez alargundurik utzi zuen Nikolasa Atxikallende, lehenengoz ezkontzekotan zelarik laga genion eguneko honi, eta haraxe egingo dut irudimenaz. Hura ere bere berrogeialdian bizi zen, senargaiaren gutunak ez ezik haren bisitak ere hartzen zituelarik baina.

Ezkontzaren eguna erabakitzea gizonari zegokion, eta faktore biren mende egin beharra zeukan. Lehena, egoera politikoak agintzen zuena; bigarrena, bere Nikoletxu bihotzekoaren berrogeialdiko zereginek jarritako helburuak eta aurreikusitako xedeak erdiesten dituzten, edo noiz erdiesten dituzten. Senargaia presaturik dabil. Eta esandako bi faktore horiei familia bere aldera ekartzeko egin behar duen ahaleginak arrakasta erdiesten duen ala ez, hori ere erantsi behar zaio. Horretan, baina, gizona aurrera egiteko prest. Anaia Koldobikak eta arreba Paulinak osatzen duten oposizio-fronteak dioena dioelarik.

Eta ez da huskeria, eta hala ere ahaztu egin zait kasik. Zeremonia non eta nork egingo erabakitzea falta zen. Esan gabe doa osasunarena eta hori guztia.

LUIS ARANAREN FAMILIA ARGAZKIA

Data eta prestakuntzak elkarri loturik zihoazen. Prestakuntzen zerean familiarekiko harremana. Ezkontzaren aurka dago. Hasiera beretik. Halaxe bada urriaren hamarrean Nikoleri “Mariari eta Paulinari ez diet esan oraindino kolegioan zaudela” ziotson, “Jakin badakite, dudarik ez daukat, baina ez didate ezer esaten; halandabe ados direla ematen du (…) noiz haiei hitz egin ahal izango egokieraren zain nago”, erantsiz. Anaia, berriz, “jakitun” zegoela ziotson, eta harekin hitz egiteko ere egokiera noiz izango zegoela.

Trapu zikinak aspalditik zeuden eskegita Aranatarren Abandoko balkoi eder hartan.

“Es tanta la injusticia que con nosotros han cometido y tanto he sentido yo su comportamiento, que todavía no he tenido el valor para hablarles de tí con franqueza, por temor de recordar los disgustos pasados”.

Gutunetan ez du ematen Sabinok etxekoei aurre egiteko kemena eta adorea, horietatik soberan zeukanik. Akuilua behar zuen: “Zeuk aginduko bazenit -gaztelaniaz ziotson- egoera triste hau apurtzeko eta zuri buruz ezer gertatu izan ez balitz bezala hitz egiteko, orduan, eta orduan baino ez, eta zuri plazer ematearren hain zuzen, egin egingo nuke, hau da, egiteko ausardia izango nuke”.

Minaren hedakuntza birikoa izana zen, barka hitza egoera honetan. Denak zeuden mindurik. Hori urrian. Abenduaren hamaikan egin zion gutunean egoerak bideraturik zirudien: “Ahora hablo con toda confianza de tía con hermanos y sobrinas”, ziotson eta, horren hurrengo, “Hoy les he enseñado en el Catálogo las ropas que hemos pedido a París para tí.”

Bada, familiaren fronteko gerran mugimendu estrategikoak egiten zituen aldi berean, horiek baino atseginagoak egiten ziharduen ezkontzari buruzko gainerakoetan. Familiaren horrek, bide batez, beste burukomin bat kentzen zion bikoteari, zera, Bilbon erosketetan norekin irten Nikolek, garai hartan ez baitzen señoritarik ikusten kalean señoraren edo halakoren batek lagundurik ez bazen. Behar moduko jendartean, esan nahi da. “Ya no tendremos (sic) dificultad para que andes en Bilbao las compras necesarias. Las hermanas o las sobrinas te acompañaran”.

La plaza del Palacio Real (Paris)

Bai, Sabin ezkontzari buruzkoetan buru-belarri sartuta zebilen. Eskutitzetan emakumeen modaren jakile legez ageri zaigu gainera. Horretan antologikoa da azaroaren 23an -anaia-arreben artekoa artean inola ere erabat konpondurik ez zegoelarik, adi!- egindako gutuna. Egun hartan, ostegunero bezala, bisita egin zion eta, dirudienez, ezkontzarako jantziez hitz egin zuten:

“Nikole amada: Tan pronto como he llegado á casa de vuelta de tu visita, he escrito á los dos Almacenes de París: el Louvre y Printemps, pidiéndoles los Catálogos á nombre tuyo: de suerte que los recibirás ahí un día de estos”.

Eraztuna, mantilarako orratza eta orain Pariseko moda, ez zebilen txikikerietan maitemindua maiteminarekin. Une goxoak bizitzen ari ziren, eta laster goxoagoak bizitzea espero. Hasteko, hurrengo bisitaldian: “Creo que en la próxima visita podremos ya examinarlos y pedir lo que por ahora nos haga falta. Sirven pronto”.

“Hemen etxean badaude katalogoak, baina ez dira nireak”, ziotson.

Norenak ote ziren, bada? Aranatarrak, anaia Koldobikak eta beronen emazte Mariak, bion sema-alabak -“los sobrinos” gorago aipatuak-, arreba Paulinak, Parisera agintzen ote zituzten jantziak etxera ekartzeko? Interneten daude katalogook eskegita.

Gutunetan zioena sakon aztertzeko beste tresnarik ezean hitzei huts -hutsik kasu eginez gero Sabino Arana kasik connsaisseur irizten zaien horietakoa zela esan liteke.

“Deabruaren hotzak jasaten ari zarenez ez duzu beste erremediorik -itzultzen ari naiz- soingainekoa erostea baino, eta gustuko izan duzun horri kapa irizteak ez du esan nahi izango oinetarainoko kapa, ezta?, ez bada ere katalogoko teknizismoetan collette deritzon beste hori baino”.

Luxuzkoa izan barik ahalik eta dezenteena erosteko eta diruari ez begiratzeko ziotson horren ostean. “Gogoko izan baduzu eta besterik ez badaukate, eros ezazu; dendarien aitzakiak izaten dira besterik ez daukatela esatea, eta laster edukiko dutela, prezioari ez deritzot larregizko”, eta horren hurrengo, hona hemen connsaisseur edo jakilea berriro, irakasle. Lehenengo ikasgaia:

“Que sea serio y elegante: la elegancia está en las formas, y en el color, no en sus adornos. Estos y la extraordinaia calidad del género constituyen el lujo, pero no la elegancia”.

Txikitako gure munduan elegante hitza magikoa zen. Amumaren ahoan batez ere. Elegantzia esaten zenik ez daukat gogoan. Bigarren ikasgaia:

“Los adornos y los colorines resultan cursis, pues revelan pretensiones que no se pueden satisfacer”

“Horrek dekoz pretentsinuak”, esaten aditzen genuen eta, negatibo berba hori! Hirugarren ikasgaia.

“Buen genero: en esto lo barato sale caro. Buen genero, pues, sin ser excesivo, sin ser precioso, como la piel de zorro plateado ó las plumas de colibrí”.

Zilar-azeriaren larrua eta kolibri lumak? Exotismoaren gailurrak. Laugarren ikasgaia:

“Corte elegante; abrigo que abrigue; color serio (el azul oscuro es muy bueno)”.

Azularen horretan Bilbok ez dio sekula uko egin bere “azul Bilbao”, Bilbon hain ospetsua den koloreari. Hurrengoa:

“(...) y adornos, los correspondientes, sin llegar á ser pichis, porque estos no son elegantes, porque no son artísticos.”

Emiliano Arriagak, 1896ko Lexicón bilbaino sonatu hartan, “pichi” euskaratik zetorrela -Pichi (Del e. inf. Bitxi, adorno.)- eta zer esan nahi zuen -“Objeto que deslumbra por sus colorines ó espejismos”- utzi zigun idatzita, Sabini ez zitzaion arrotz izango liburua, gutxiago egilea. Emiliano, jatorretan jatorra, Euskaldun Batzokijaren lehenengo burukidea izan zen. 1909an Begoñako Amaren Ereserkia idatzi zuen, Sabino Arana Goiriren letra baliatuz, bego datua.

Burua joan zait. Maisuaren azken ikasgaia Nikole hogeita bost urteko ikasle monjen kolegioan ezkontzarako falta direlarik, zenbat aste, edo egun?

“El buen gusto en el vestir de la mujer agrada á todos y es señal de buena educación. El descuido y abandono, por el contrario, es señal de que hay desorden en casa; y el lujo y boato, por su parte, es señal de cabeza ligera y de poca educación”.

Eta norbaitek ikasgaia hitza gutunaren edukiari aplikaturik erabiltzea neure asmakeria izan dela uste izango balu, oker galanta horrena:

“Con esta leccioncita -ikastalditxo?-, á más de las indicaciones de la M. Aspiazu creo que ya estarás en disposición de lanzarte á comprar tu abrigo; y así fijado tu criterio y tu gusto no repares en el precio, como no se trate de un comerciante judio (…) Yo no te reñiré por tus derroches, pues tengo confianza en tí”.

Zenbat merkatari judu zegoen Bilbon 1899an, ez dakit. Esateko moduan esan ote zuen ere ez dakit. Nolanahi ere harako kantu txinbero hura, “A aquel ladino francés le ha tocado la loteria” dioena, ez dabil egiatik urrun. Bilbon baziren ladinoak garai hartan. Askoz lehenagotik.

Berriro joan zait burua.

LOUVRE KATALOGOA

Ez da berrogeialdiko honetan orain arte bizi izan ditudan beste goizak bezalakoa gaurkoa. Oraindino etxetik kanpora ezertarako irten gabe ni, balkoipean daukagun errepidea azkenetan baino isilago asmatzen dut, neure irudipena da beharbada. Mikak bai, ikusi ditut; azken egunetan ostenduta ibili dira.

Gehien igartzen dena hornikuntzako kamiotzar horien hotsa da. Guztiz berezia. Ibilgailuak zein luzera, halako tartea hartzen du haren melodiak pasaeran. Denboraren denboraz halako makinen hotsak horraino bereizten ikasi dut.

Laburtuz, goiza isilik doa.

Idazten segitzeko lehenengo anaia armadoreari deitu behar diot.

Pozik igarri dut.

-Etxean?

-Garajean. Lafayette ttipiari mastak egiteko material bila, argitu dit.

Goiko egoitzaren mugida aipatu diot. Lasai-lasai erantzun dit, baietz, horkoak Busturiara joatekoak direla, edo dagoeneko joanda daudela. Hutsik utzi dituzten lekuak gaixoak ekartzeko direnetz, ideiarik ere ez. Etxe ondoan paseatzen ibiltzen naizela aipatu diot.

-Zoaz kanposanturaino.

Atzo joan nintzela, eta atea itxita barruan entzerratuta zelan geratu nintzen kontatu diot. Baita ere zelan irten nintzen handik kanpora.

-Ene! Hurrengorako jakin egizu atearen ondoan barruko aldean hura irekitzeko botoi elektriko dagoela.

Gauez ondoko obrako isurketek ateratzen izan duten zarata kendu egin dutela esan dit, pozik. Azaldu dit zelan.

-Ideia ona!, esan diot, insomnio eragiten izan dion zaratari udalak eman dion soluzioagatik.

-Neuk proposatu nion alkateari.

Harentzako papera neuk idatzi nion eta, gogorarazi egin diot protestek ez dutela beti huts egiten. Pozegi dago azken horri garrantzia emateko.

QUINA

Ezkontzarako planak. Abenduaren hamahiruan Sabinok hartu duela azken eskutitza diotso Nikoleri. Eta Louvrekoak hamalaurako iritsiko direla. Horren hurrengo, anaiak eta besteek ezkontza onartu dutela, goian esan bezala. Zer geratzen da? Gabonetarako planak egitea geratzen da. Horri loturik, noiz arte kolegioan, hori erabakitzeko zegoen? Eta horren mende erabaki behar zen ezkontzaren eguna? Ala alderantziz zen, eta ezkontzaren eguna erabakita zeukan erabakitzeko agintea zeukanak?

Hilaren hogeita hirua arte han egon beharko duela, argi dauka senargaiak. Gabon gauaren ostean zein egun batzuk beranduago itzuliko den, itzuli egingo zelakoan zegoen kontua. Ez zen hala izan. Iritzia behintzat eskatu zion:

“Espero que el jueves me diŕas tu parecer. No me contestes lo que tú quieras como acostumbras: dime tu parecer, y luego yo veré si conviene hacer lo que a tí te parece ó lo contrario”.

Zeharkako bidez gutunak ezkontzarako oztopoak deseginez doazela ziotson: “Las hermanas y la sobrina volvieron muy satisfechas de tu visita. Largo rato estuvimos hablando de tí.”

Hartan zirelarik, ziotson Sabinok, batek Nikole “guapa” zela esan omen zuen. Horri erantzunez arimako “guapura” aipatu zion, egun ere boladan segitzen duen platerean gaztelania jaki nagusi eta euskarazko hitz batzuk apaingarri:

“Ya sabes que la belleza del corazón es la que más me enamora: el corazón puro, noble, humilde y generoso: garbi, zinzo, otzan eta apatza.”

Gorago egin dugun galderari erantzunez, gutunaren amaierak diosku egun hartarako erabakita zegoela noiz ezkonduko ziren:

“Te advierto que no debes decir á nadie cuando nos casamos. Si te lo preguntan, puedes contestar que antes de Carnaval”.

KANDELAK

Halaxe izan zen. Otsailaren bia, Kandelari, Aratuste eguna izaten zen Busturialdean. Dena dela hartara iristeko bidea azkartu beharra zegoen. Sabinok Nikole kolegioan urtarrilaren erdialderaino gera zedin eta ondoren exerzizio espiritualak egin zitzan nahi bazuen ere -”los ejercicios que por lo regular suelen alterar los nervios y debilitar”, diotso- gabonen ostean ez zen itzuli monjen kolegiora. Abenduaren hamalauko gutunean aipatu zionez, zelan Paulinak eta Mariak hala Luisek ere “argaldu eta kolorearen aldetik desmejoratuta” ikusi zuten.

Ez al zen konturatzen, maitemindua? Urriaren bertan idatzi zion Nikoleri, esanez hark bidaliko gastu-kontuetan zelan ikusi duen bederatzi pezeta quina erosi duela, eta ea ba quina hura zertarako zen, buruko ilerako ala hartzeko, zeren eta hartzeko izan bada gaixorik egon den seinale, eta hala izan bada zer-dela eta ez dion esan.

Zer esan behar zion gaixotasun zantzurik inondik ere igartzen ez zion osteguneroko maiteminduari? Zer, Paulinak eta Mariak behingoan igarri eta bera ikusteko gai izan ez zen argaltze eta kolore galtzeaz jabetu ez baldin bazen? Ez dakit hori azken hori erabakigarria izan ote zen ala ez.

Zena zelakoagatik, egonaldia ez zen luzatuko.

Ezkontza noiz egingo zen, erabakita zegoen.

Azken batean Sabinok gogoan zeukana ezkondurik andrearekin bakartan egon ahal izatea zen.”¡Qué ganas tengo de tenerte en casa, de que seas las señora de mi casa”, urrian. Eta abenduan berori, beste erotismo molde batez. “¡Qué deseo tengo, Nikole mía, que llegue el día en que recemos los dos juntos y solos el Rosario!”.

Formalidade hutsa?

Urratu beharreko bidea zen formalkeriena.

Bien arteko distantzia murriztu beharra ikusten zuen Sabinek.

Halaxe esan zion azaroaren hiruko gutunean, kolegioan ordurako Nikolek berrogei egun zituelarik eginak.

“Oye Nikotxu: no me pongas más apreciable en las cartas. Me parece palabra muy estudiada. ¡Algunas vueltas le habrás dado al libro de cartas escogerla!

Apreciable ala apreciado, zelan ote zekarren liburuak. Ez dirudi karta-liburuan apreciable señor irakurriko zuenik. Apreciado? Euskaraz, preziatua?

Ez al zen berba polita “preziatua”?

“En vez de apreciable, ponme otra cosa en euskara, lo primero que se te ocurra, y la carta la sigues escribiendo en español”.

Errosaria behintzar euskaraz izango zen.

Han beste aldean fatxada konpontzen ari diren langileek kasko barik segitzen dute.

Jausiko da baten bat eta orduan komediak.

Hortxe aurrean makina eta guzti gazte latinamerikar hura jausi zenean legez.

Istripua izan ondoren jarri zituzten halako obra guztiek behar dituzten seinaleak, seguritate baliabideak eta enparauak.

Aldamioetan gora eta behera dabiltzan kasko gabeko langileei tarteka nahi gabe begiratuz, Franz Kafka maisua etorri zait gogora.

“Orduan iritsi zen gure mundura txinar harresia eginda zegoela zioen albistea. Atzeratuta iritsi zen, hogeita hamar urteko atzerapenaz. Uda arratsa zen. Ni, hamar bat urtekoa, aitarekin nengoen, ibai ertzean. Ordu horrek, maiz aipatu den bezala, horrek duen garrantziagatik, xehetasun txikiekin ere gogoratzen naiz”.

Ni neu ere gogoratuko naiz gaurko arratseko eguzkiarekin eta oraintxe bertan aldamiona goi-goian ez kaskorik ez segurtasun beste ezer barik diharduen langilearekin. Imintzioengatik pozik dirudi.

Berrogeialditik salbuetsita bera, Osalanen bisitaldietatik salbuetsita Mundaka.

Bego!

Edorta Jimenez Ormaetxea

2020ko martxoaren 26a